АД ЧАСОЎ

ПЕРШАБЫТНЫХ

 

1917

ЗЯМЛЯ НАШЫХ ПРОДКАЎ

 

Першапачатковае засяленне тэрыторыі Кіраўскага раёна ў першабытную эпоху цесна звязана з навакольным асяроддзем. Неадольнай перашкодай для людзей на шляху асваення Верхняга Падняпроўя быў ледавік. На думку палеагеографаў, людзі не маглі пасяляцца бліжэй за 300 км ад краю ледавіка з-за надзвычай суровага клімату, блізкага да субарктычнай пустыні¹. Падчас кульмінацыі апошняга, пятага па ліку, паазёрскага абледзянення на тэрыторыі Беларусі стометровая тоўшча лёду дасягнула шыраты г. Орша. Каля 18 тыс. гадоў назад ледавік пачаў адступаць у паўночна-заходнім напрамку з сярэдняй хуткасцю каля 100 м у год і вызваліў тэрыторыю Беларусі каля 15 тыс. год назад². Адступленне ледавіка суправаджалася пацяпленнямі (бёлінг і алярод), паміж якімі была фаза пахаладання (дыяс). Найбольш спрыяльныя для чалавека кліматычныя ўмовы ўтварыліся ў аляродзе (12 000 – 10 800 год назад). У гэты час Цэнтральна-Бярэзінская раўніна пакрылася хваёва-бярозавымі лясамі, канчаткова аформіліся даліны рэк Бярэзіны і Друці, на міжрэччы якіх размешчана тэрыторыя Кіраўскага раёна. Напэўна, у аляродзе на Кіраўшчыну маглі пранікнуць першыя жыхары. Іх паселішчы даследаваны на Дняпры каля вёскі Кісцяні ва ўрочышчы Каромка Ра-гачоўскага, каля в. Бароўка Быхаўскага і в. Хвойна Магілёўскага раёнаў. На думку В. Ф. Капыціна, гэтыя помнікі пакінуты насельнщтвам грэнскай археалагічнай культуры (стаянка Грэнск на Сажы ў Кармянскім раёне) эпохі позняга палеаліту і ранняга мезаліту. Па тэхніка-тыпалагічным зменам каменнай індустрыі ў яе развіцці вылучаюцца два этапы: ранні — фінальна-палеалітычны (12 — 10 тыс. гадоў назад) і позні — раннемезалітычны (10 — 8 тыс. гадоў назад)³. На тэрыторьп Кіраўскага раёна вядомы помнік позняга этапу грэнскай культуры, які размешчаны каля в. Чыгірынка на беразе Чыгірынскага вадасховішча. Тут на плошчы 100×40 м сабраны крамянёвыя скрабкі, якія ўжываліся для апрацоўкі скур, разцы для расчлянення косці, рогу і дрэва, вырабы з заглыбленнямі па краі для абстругання дрэўкаў стрэлаў, нарыхтоўкі для прыладаў працы ў выглядзе пласцін і адшчэпаў і іншыя рэчы. Найбольш каштоўнымі знаходкамі, якія адрозніваюць грэнскую культуру ад іншых, з'яўляюцца асіметрыч-ныя наканечнікі стрэлаў з крэменю, якія цалкам апрацаваны па аднаму краі крутой рэтушшу і з заглыбленнямі на другім баку⁴. Па меры паляпшэння клімату грэнскія плямёны рассяліліся на вялізных тэрыторыях Верхняга Дняпра, Верхняй Волгі і Дзясны. У эпоху мезаліту, калі распаўсюдзіліся лясныя ландшафты, асноўнымі аб'ектамі палявання сталі алень і лось. Паходжанне  грэнскай  культуры  звязваецца з

межырычска-дабранічаўскай познепа-леалітычнай культурай на тэрыторыі Украіны альбо з арэнбургскай культурай, насельніцтва якой мігрыравала ў Падняпроўе з Заходняй і Цэнтральнай Еўропы.

На Кіраўшчыне вядомы яшчэ два по-мнікі каменнага веку каля в. Падсёлы і каля в. Прыбар на Друці, дзе В. Ф. Капыцін знайшоў крамянёвыя скрабкі, адшчэпы з рэтушшу, нуклеусы, з якіх сколваліся нарыхтоўкі для прыладаў працы. Але гэтых матэрыялаў пакуль недастаткова для больш дакладнага вызначэння іх узросту і культур-най прыналежнасці.

Эпоха неаліту была апошняй стадыяй каменнага веку. Пачатак яе ў лясной зоне адносіцца да часу каля 6 тыс. год назад, а заканчэнне — да часу каля 4 тыс. год назад. У неаліце адбыліся буйныя змены ў эканоміцы першабытнага грамадства, якія былі звязаны з пераходам да земляробства і жывёлагадоўлі. Найважнейшым тэхнічным дасягненнем эпохі неаліту была вытвор-часць глінянага посуду. У неаліце ў Верхнім Падняпроўі склалася верхне-дняпроўская археалагічная культура, характэрнай асаблівасцю якой з'яўляецца посуд з ямачна-грабенчатым арнаментам. Верагодна, да верхнедняпроўскай культуры адносіцца стаянка каля в. Падсёлы, на першай надпоплаўнай тэрасе р. Друць. У яе культурным пласце захаваліся абломкі пласкадоннага посуду ручной лепкі з дамешкамі пяску і жарствы ў цесце, якія 6ылі арнаментаваны адбіткам зубчастага штампу і грэбеня, з расчосамі на вонкавым баку. Прамыя вянцы гэтых пасудзін арнаментаваны па брыжах шэрагам ямачных уцісканняў. Сярод крамянёвых прыладаў працы выяўлены скрабк1, наканечнікі стрэлаў, вастрыі — нажы, праколкі і інш. Стаянка датуецца познім неалітам (5 – 4 тыс. год назад)⁵.

У пачатку II тысячагоддзя да н. э. на тэрыторыі Беларусі адбылася змена культур, якая звязана з пачаткам бронзавага веку (1600 — 600 гг. да н. э.).

У       Верхнім Падняпроўі ў гэты час рассяліліся плямёны сярэднедняпроўскай культуры, якія прыйшлі сюды з Kieўскага Падняпроўя. Яны прынеслі з сабой першыя медныя i бронзавыя вырабы. На тэрыторыі Беларуci няма радовішчаў медных ці алавяністых руд, вось чаму мeтaлiчныя вырабы траплялі сюды толькі ў выніку абмену i цаніліся вельмі дорага, а каменныя прылады, як i раней, шырока ўжываліся амаль да эпoxi жалеза. У эпоху бронзы распаўсюдзіліся каменныя шліфаваныя i свідраваныя сякеры, якія адлюстравалі істотныя змены ў гаспадарцы, у якой асноўнай крыніцай існавання насельніцтва зрабіліся прымітыўнае земляробства i жывёлагадоўля. Каля в. Скрыпліца знойдзена каменная клнападобная сякера, якую, напэўна, можна аднесці да сярэднедняпроўскай культуры.

Пачатак жалезнага веку, які на тэрыторыі   Беларусі   цягнуўся   з   VIII — VI        ст. да н. э. да VIII ст. н. э., звязаны з асвойваннем людзьмі спосабаў атрымання жалеза. Яно выплаўлялася з балотнай ці азёрнай руды, радовішчамі якой багата Беларусь. 3 укараненнем у побыт жалеза адбыліся буйныя змены ў гаспадарцы: склалася ляднае земляробства, больш высокага ўзроўня дасягнула жывёлагадоўля. Першыя жалезныя вырабы з'явіліся ў Беларускім Палессі ў VIII ст. да н. э. Яны знойдзены на помніках мілаградскай культуры, паўночная i паўночна-усходняя межы якой дасягалі в. Янава Быхаўскага i в. Шчаткава Бабруйскага раёнаў. Kiраўшчына апынулася на памежжы дзвюх культур — мілаградскай i культуры штрыхаванай керамікі, якая існавала ў VII ст. да н. э. — V ст. н. э. у Цэнтральнай паласе Беларуci. Па прычыне слабай археалагічнай даследаванасці раёна ў ім пакуль не знойдзена рэшткаў гэтых культур. Сляды паселішча больш позняга перыяду жалезнага веку — познезарубінецкай   культуры,    датаванай

 

 

Л. Д. Побалем VI — IX ст. н. э., знойдзены каля в. Гаражкі ў вусці р. Оль­ca. Для гэтай культуры характэрна будаўніцтва наземных жытлаў слупавой канструкцыі прамавугольнай формы i паўзямлянак. Насельніцтва ўжывала жалезныя наканечнікі коп'яў, клінападобныя сякеры, нажы, сярпы, ляпны i глянцаваны посуд, бранзалеты, шкляныя пацеркі, розныя фібулы. На паселішчы будаваліся i гаспадарчыя пабудовы, i ямы-склепы. Пахавальны абрад плямёнаў познезарубінецкай культуры ўключаў шэраг цырымоній: крэмацыя памерлага, пахаванне астанкаў у круг­лых ці падоўжаных ямах разам з керамічным посудам, упрыгажэннямі, прасніцамі, касцямі хатніх жывёл⁶.

У IX —X ст. Кіраўшчыну засялілі плямёны дрыгавічоў. Найбольш распаў-сюджана думка, што назва «дрыгавічы» паходзіць ад слова «дрыгва» (балота). Паводле летапісу, дрыгавічы жылі паміжПрыпяццю i Заходняй Дзвіной. Яны згадваюцца ў «Аповесці мінулых часоў» у сувязі з падзеямі 1116 г., у Іпацьеўскім летапісу пад 1149 г. у сувязі з тым, што дрыгавічы aпынyлicя пад уладай чарнігаўскага князя. Больш дакладныя межы рассялення дрыгавічоў вызначаны па археалагічным прыкметам: на ўсходзе па Дняпру да Новага Быхава, на поўначы па лініі Барысаў — Лагойск — Заслаўе, на захадзе ў левабярэжжы Заходняга Буга, на поўдзень па Гарыніi Прыпяці⁷.

На тэрыторыіKipaўcкara раёна вядома звыш 27 курганных могільнікаў дрыгавічоў. Значная частка ix даследавана ў 1888–92 гг. М. Н. Мышанковым i У. 3. Завітневічам, якія раскапалі больш за 107 курганоў. Найбольш буйныя могільнікі вядомы каля вёсак Валосавічы, Любонічы, Кострыцкая Слабодка. У выніку раскопак 17 кур­ганоў каля в. Любонічы (ва ўрочышчы Свінарэчча) У. Завітневічам выяўлены 2 абрады пахавання памерлага. Па першаму з ix нябожчыка крэміравалі на паверхні зямліна вогнішчы, потым на гэтым месцы paбіліземляны насып у выглядзе кургана паўсферычнай фор­мы. Гэты ж абрад, якіўжываўся ў дрыгавічоў пераважна ў IX – X ст., адзначаны пры даследаваннях у в. Валосавічы. Больш разнастайным быў другі абрад пахавання — інгумацыя, якіўжы­ваўся ў XI —XII ст. У курганах, што каля в. Любонічы, дрыгавічы клалі сваіх нябожчыкаў на паверхні зямліў драўляных трунах, зробленых з бярвенняўі абкладзеных бяростай, потым насыпалі курган. Каля в. Старцы у адным з курганоў знойдзены рэшткі драўлянага зруба замест труны, а ў курга­нах каля в. Пацава Слабада памерлых клалі на паверхню зямлі, крыху закопвалі, распальвалі тут жа вогнішча і таксама рабілі насып.

Найбольш важнымі этнавызначальнымі прыкметамі дрыгавічоў, акрамя пахавальнага абрада, лічацца жаночыя ўпрыгажэнні — буйныя металічныя па­церкі, пакрытыя зерню, якіязнойдзе­ны ў курганах каля вёсак Любонічы, Кострыцкая Слабодка, Пацава Слабада і Валосавічы. Гэта вельмі прыгожыя ажурныя вырабы з меднага дроту, паверхня якіх упрыгожвалася срэбнымі шарыкамі дыяметрам 0,5–1,0 мм. Каля ног ці галавы нябожчыкаў, якіх клалі на спіну галавой на захад, пакідалі звычайна гліняны посуд з вуголлямі або драўляныя вёдры з металічнымі абручамі. Гаршкі, якія рабілі на ганчарным крузе, былі да 67 см вышынёй і да 20 см у папярочніку. Іх арнамент скла-даўся з гарызантальных лінійціў вы­глядзе адбітка вітайвяроўкіў верхняй частцы гаршка паміж найбольш пукатай часткай і шэйкай. 3 рэчаў побыту ў курганах знойдзены ножны для стрыжкі авечак, сякеры (Кострыцкая Слабодка), жалезныя нажы (Валосавічы, Пацава Слабада, Кострыцкая Слабодка), крэсіва (Кострыцкая Слабодка)⁸.

На дрыгавічскай зямлііснавалі такія буйныя для таго часу гарады, як Тураў, Пінск, Брэст, Слуцк, Клецк, Рагачоў, а ў канцы X ст. склалася Тураўскае княства. У канцы XII ст. Тураўскае княства было падзелена паміж

сынамі кіеўскага князя Юрыя Яраслаўвіча, а ў пачатку XIV ст. увайшло ў склад Вялікага княства Літоўскага.

 

¹    Вознячук Л. Н. К стратиграфии и палео-географии неоплейстоцена Белоруссии и смежных территорий // Проблемы палеогеографии антро-погена Белоруссии. Мн., 1973. С. 62.

²    Вознячук Л. Н. Возраст максимальной стадии валдайского оледенения на северо-западе СССР и основные фазы деградации ледника // Вопросы четвертичной геологии. Рига, 1972. С. 40.

 

Археалагічная спадчына Кіраўшчыны

 

Аляксандраўка^✻-Папоўшчына^✻-Мышкавічы, гарадзішча жалезнага веку. Знаходзіцца на левым беразе р. Ала, па поўдзень ад раённага цэнтра, за 1 км ад Аляксандраўкі, ва ўрочышчы Гарадок. Гарадзішча прымыкае да ракі, з трох бакоў ума-цаванага дугападобным валам.

Валосавічы, Мышкавіцкі с/с, курганны мо- гільнік жалезнага веку. Знаходзіцца на правым беразе р. Ала, за 2 км на поўдзень ад в. Мышкаві- чы. У 1892 г. тут налічвалася 267 насыпаў. У. 3. Завігневіч даследаваў 34 курганы, адзін з іх — з трупаспаленнем у падкурганным насыпу. У чатырох курганах знойдзена вогнішча.

Гарадзец, Баравіцкі с/с, гарадзішча жалезнага веку. Знаходзіцца ва ўрочышчы Барыла, на беразе р. Суша.

Курганны могільнік. Знаходзіцца за 1,7 км на поўдзень ад вёскі, на правым беразе р. Суша, ва ўрочышчы Пад'ясень. 12 насыпаў дыяметрам ад 4 да 7 м, вышынёй ад 0,5 да 1,5 м. Захаванасць дрэнная. Вядомы з 1924 г. У 1978 г. абследаваў Я.  Г.  Звяруга.  Раскопкі  не праводзіліся.

Гарожка, Любоніцкі с/с, селішча I тысяча-годдзя н. э. і Старажытнай Русі. Знаходзіцца на левым беразе р. Ольса, на месцы стаянкі каменнага веку.

Ігнацоўка, Любоніцкі с/с, гарадзішча балот-нага тыпу. Знаходзіцца за 1 км на ўсход ад вёскі, на беразе р. Ольса, ва ўрочышчы Гарадок.

Кіраўск, гарадзішча жалезнага веку. Знаходзіцца за 1,5 км на поўдзень ад    гарадскога пасёлка, ва ўрочышчы Гарадзішча.

Кострыцкая Слабодка, Казуліцкі с/с, гарадзі-шча жалезнага веку. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад Кіраўска, ва ўрочышчы Стары Насып.

Любонічы, цэнтр с/с, гарадзішча жалезнага веку. Знаходзіцца ва ўрочышчы Дзявочая Гара.

«Дзявочая Гара», Дзевяцігара, этнаграфічна-археалагічныя помнікі ў выглядзе культавых уз-

_____________

^✻ Вёска знаходзілася ў Кіраўскім гарпасялковым савеце, зараз не існуе.

³ Копытин В. Ф. Каменный век на территории Белоруссии. Мн., 1990. С. 64.

⁴Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Маплёўская вобл. Мн., 1986. С. 232.

⁵Тамсама, с. 230.

⁶ Очерки по археологии Белоруссии. Ч. 1. Мн., 1970. С. 171.

⁷Лысенко П. Ф. Дреговичи. Мн., 1991. С. 100.

⁸Завитневич В. 3. Археологические изыскания в бассейне реки Березины / Отчет Археологической комиссии за 1892 г. Спб, 1894.

 

В. Кудрашоў.

 

 

горкаў, гор, курганоў, гарадзішчаў і інш., якія ўшаноўваліся з часоў язычніцтва. На Беларусі захавалася некалькі помнікаў з назвай «Дзявочая Гара». У першай палове XIX ст. 3. Я. Даленга-Хадакоўскі згадваў аднайменнае гарадзішча ў ва-коліцах в. Любонічы.

Курганны могільнік дрыгавгчоў Х — ХІІ ст. 153 насыпы вышынёй 0,4 — 2,1 м, дыяметрам 4 — 8 м, не захаваўся. Вядомы з канца XIX ст. У 1888 г. М. Мышанкоў даследаваў 19 курганоў, у 1892 г. У. 3. Завітневіч — 17. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на гарызонце (22), у насыпе (5), у падкурганнай яме (1), пераважна галавой на захад, трупаспаленне ў адным насыпе. У 8 насыпах знойдзены рэшткі трун, у 5 — збудаванні зрубнай канструкцыі з 2-схільным дахам, так званыя «церамкі». Выяўлены сярэбраныя буйназярністыя сердалікавыя і бронзавыя скроневыя кольцы, бронзавы медальён, сярэбраны пярсцёнак, ганчарныя гаршкі, жалезныя нажы, абручы і ручкі ад драўляных вядзёр.

Нямкі, Стайкаўскі с/с, гарадзішча балотнага тыпу. Знаходзіцца за 3 км на захад ад вёскі, у лесе, на беразе ручая.

Падсёлы, Стайкаўскі с/с, стаянка  I каменна-га веку. Знаходзіцца за 0,5 км на поўдзень ад вёскі, на першай надпоплаўнай тэрасе правага берага р. Друць і правага берага яе прытока — р. Белая. Памер 50х100 м. Выявіў у 1980 г. і даследаваў у 1987 г. В. Ф. Капыцін. Раскопкі не праводзіліся. Знойдзены расчэпленыя крэмяні, нуклеусы, канцавыя і паўкруглыя скрабкі, адшчэпы з рэтушшу.

Стаянка     II    позняга    неаліту.    Датуецца III — пачаткам II тысячагоддзя да н. э. Знаходзщца за 1 км на поўдзень ад вёкію, за 100 м на ўсход ад дарогі на в. Рэкта, на першай надпоплаўнай тэрасе правага берага р. Друць. Памер 60х150 м. Выявіў у 1981 г. і даследаваў 6 м² у 1982 г. В. Ф. Капыцін. Культурны пласт 0,2 м. Упершыню ў басейне Друці выяўлены мікраліты (сегмент з рэтушаванай спінкай, вастрыі трохвугольнага абрысу), шматлікія наканечнікі стрэлаў, канцавыя скрабкі з адшчэпаў, вастрыі, праколкі, нажы, адшчэпы з рэтушшу. Сведчаннем апрацоўкі тут крэменю з'яўляюцца яго дробныя асколкі, лускавінкі, пласціны, адшчэпы, нуклеусы і іх абломкі. Сярод керамічных знаходак фрагменты пласкадоннага посуду з дамешкам буйназярністага кварцавага пяску і жарствы ў цесце, арнаментаваныя ямачкамі і ад6іткамі дробназубчастага грэбеня і  расчосамі на ўнутранай паверхні. Венчыкі посуду прамыя, аддзеленыя гарызантальным радам ямачак. Сустракаюцца фрагменты ангабаванага посуду.

Паўлавічы, цэнтр с/с, гарадзішча жалезнага веку. Знаходзіцца на левым беразе р. Ала, ва ўрочышчы Гарадок, абнесена высокім земляным валам.

Пацава Слабада, Казуліцкі с/с, курганны мо-гільнік. Знаходзіцца каля вёскі, за 2 км ад р. Ала, за 8 км на поўдзень ад былой в. Рудня. Раскапана 8 курганоў, у адным знойдзены кальцыніраваныя косці, пад якімі знаходзілася вогнішча. У кургане выяўлены 2 касцяка.

Прыбар, Стайкаўскі с/с, стаянка эпохі меза-літу. Знаходзіщца на паўднёвай ускраіне вёскі, за 100 м на усход ад дарогі на в. Шмакі, па першай надпоплаўнай тэрасе правага берага р. Друць. Памер 150х25 м. Выявіў у 1982 і даследавау ў 1987 г. В. Ф. Капыцін. Ускрыта 16 м² культурнага пласта. Знойдзены канцавыя скрабкі, рэтушныя разцы, вырабы з выемкай, пласціны і адшчэпы з рэтушшу, прадукты расшчаплення крэменю. Значная колькасць крамянёвых знаходак абпаленая.

Курганны могільнік эпохі Кіеўскай Русі Знаходзіцца за 1 км на поўдзень ад вёскі, у хваёвым лесе, каля дарогі Прыбар — Шмакі. Адкрыў у 1982 і абследаваў у 1987 г. В. Ф. Капыцін. 5 насыпаў вышынёй 1 — 1,2 м, дыяметрам 13 — 15 м. Курганы аплылі, параслі дрэвамі. Раскопкі не праводзіліся.

Рудня*, Баравіцкі с/с, курганны могільнік эпохі Кгеўскай Русі. Знаходзіцца за 0,3 км на паўднёвы ўсход ад былой вёскі, ва ўрочышчы Бярозавае Балота, каля могілак. 12 насыпаў дыяметрам 4,5—11 м, вышынёй 0,5 — 1,7 м (адзін курган дыяметрам каля 12 м, моцна пашкоджаны). Асобныя насыпы маюць раўкі каля асновы. Адкрыў і даследавау ў 1893 г. У. 3. Завітневіч.

 

 

У СКЛАДЗЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА I РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

Вельмі працяглы перыяд беларускай гicтopыі   звязаны   з    існаваннем     Вяліка-

га княства Лігоўскага — поліэтычнай дзяржавы, якая ўтварылася на працягу другой   паловы   XIII — XIV   ст.   на    зем-

лях балтаў (жамойтаў i аўкштайтаў) i значнай   частцы   тэрыторыў   былой   Kieў-

_____________

^✻Зараз вёска не існуе.

Пахавальны абрад у 1978 г. даследаваў Я. Г. Звя-руга.

Курганны могільнік. Знаходзіцца за 2,1 км на ўсход ад былой вёскі. 50 насыпаў дыяметрам 4—12 м, вышынёй 0,4 — 2,5 м (за выключэннем аднаго кургана, дыяметр якога каля 17 м, вышыня 2 м). Каля асновы насыпаў прасочаны раўкі глыбінёй 0,7 — 0,8 м. Курганы зараслі лесам, маюць добрую захаванасць i толью адзін пашкоджаны траншэямі. Вядомы з 1924 г. Даследаваў у 1978 г. Я. Г. Звяруга. Раскопкі не праводзиися.

Чыгірынка, Стайкаўскі с/с, стаянка грэнскай культуры. Знаходзіцца на паўднёва-заходнім беразе Чыгірынскага вадасховішча, за 1,5 км вышэй плаціны, за 100 м на ўсход ад дарогі на в. Колбава. Памер 40х100 м. Выявіў у 1981 г. i даследаваў 108 м²  у 1991 г. В. Ф. Капыцін. Культурны пласт 0,1 м. Выяўлены тронкавыя наканечнікі стрэлаў з рэтушаваным пяром, рэтушныя разцы, канцавыя скрабкі, скоблі з выцінкай, нуклеусы. У якасці сыравіны для вырабу прылад працы выкарыстоўвалі цёмна-шэры мелавы крэмень, які апрацоўвалі на стаянцы, што падцвярджаюць прадукты яго расшчаплення: дробныя асколкі i лускавінкі, пласціны, адшчэпы, сколы.

Курганны могільнік эnoxi Кіеўскай Pyci. Знаходзіцца на пауднёвай ускраіе вёскі, на правым беразе р. Друць, каля дарогі на в. Стайкі. Курганы размешчаны паралельна прытоку Друці — р. Хмелінка. Захавалася 13 насыпаў вышынёй 0,9 —3 м, дыяметрам 4 — 11 м. Частка курганоў знішчана пры будаўніцтве дарогі, частка разворваецца. Вядомы з 1873 г. Даследавалі ў 1893 г. Е. Р. Раманаў, у 1978 г. Я. Г. Звяруга, у 1987 г. В. Ф. Капыцін.

 

 

Археалогія і нумізматыка Беларусі. Мн., 1993.

Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Магілёўская вобласць. Мн., 1986.

Поболь Л. Д. Археологические памятники Бе-лоруссии. Железный век. Мн., 1983.

Поболь Л. Д. Славянские древности Белоруссии. Мн., 1974.

С. Кагадзеева

 

 

 

 

скай Pyci. На чале гэтай дзяржавы стаяла дынастыя літоўскага (аўкштайцкага) паходжання, якая аб'яднала цэлы шэраг балцкіх i старажытнарускіх княстваў у адзінае палітычнае ўтварэнне, накіраванае спярша супраць arpэcii нямецкіх крыжаносцаў з захаду i татар з усходу.

Няма  дакладных  звестак  пра  тое,  якія

княствы змяшчаліся на тэрыторыі Кі раушчыны напярэдадні яе ўваходу ў Вялікае княства Літоўскае. Слядоў іс-навання старажытнарускіх гарадоў на гэтай тэрыторыі не знойдзена, а бліжэйшымі палітычнымі цэнтрамі з'яўляліся Рагачоў на Дняпры і Свіслач пры ўпадзенні аднайменнай ракі ў Бярэзіну. Магчыма, ужо існаваў і Бабруйск, але ў летапісах ён не ўпамінаецца і самастойнай ролі ў той час не адыгрываў.

Ускосныя звесткі сведчаць, што між-рэчча ніжняй Бярэзіны і Друці ўвайшло ў склад Вялікага княства Літоўскага ў другой палове 1340-х ці пачатку 1350-х гадоў. У 1345 г. да вярхоўнай улады ў дзяржаве прыйшоў князь Альгерд Гедымінавіч. Ён сагнаў з вялікакняжацкага пасада свайго брата Яўнута, у барацьбе з якім апіраўся на падтрымку Кейстута, і фактычна зрабіў апошняга сваім суправіцелем, Альгерд і Кейстут падзялілі паміж сабой тую частку дзяржавы, што падпарадкоўвалася непасрэдна вялікакняжацкай уладзе (былі яшчэ ўдзелы іншых Гедымінавічаў і некаторых мясцовых князёў). Альгерд зрабіў цэнтрам сваіх уладанняў горад Вільна (сучасны Вільнюс), а Кейстуту аддаў Трокі (Тракай). Адначасова браты дамовіліся, што ўсе нованабытыя ўладанні будуць таксама дзяліць напалам.

Гэтая ўмова дзейнічала недзе да другой паловы 1350-х гадоў. У далейшым Кейстут, уцягнуты ў барацьбу з крыжаносцамі і палякамі, відаць, не настойваў на яе выкананні. Таму набытыя пазней Мсціслаўскае, Бранскае, Чарнігаўскае і Кіеўскае княствы Альгерд ужо не дзяліў з братам, а аддаў у якасці ўдзелаў сваім сынам.

Што ж датычыць Бабруйскай воласці, якая   пачынае  ўпамінацца   ў   канцы   XIV ст. і якая ахоплівала, як мы ўбачым пазней, большую частку сённяшняга Кіраўскага   раёна,   то   яна   якраз  і   была  падзелена  паміж Віленскім і Троцкім княствамі (пазней — ваявод-ствамі).   Гэта   сведчыць  аб  тым, што яна

была ўключана ў Вялікае княства Лі-тоўскае пасля 1345 г. (інакш увайшла б у адно з вышэйназваных княстваў), але да таго, як умова Альгерда з Кейстутам перастала выконвацца.

3 населеных пунктаў непасрэдна на тэрыторыі Кіраўскага раёна раней за ўсіх пачынае ўпамінацца ў крыніцах Добасна (назва якой тады ўжывалася ў форме «Дубосна»). Гэта было паселішча, вылучанае са складу ці то Бабруйскай, ці то Рагачоўекай воласці і недзе ў першай трэці XV ст. пажалаванае вялікім князем Вітаўтам Кейстутавічам аднаму з друцкіх князёў — Дзмітрыю Сяменавічу Сякіры, які ад свайго маёнтка Зубрэвічы (паміж Друц-кам і Оршай) называўся князем Зубрэ-віцкім.

Дзмітрый  Сякіра  хаця  і  належаў  не да Гедымінавічаў, а да мясцовага княжацкага роду, захаваўшагася са старажытнарускіх часоў, быў даволі ўплывовай асобай у дзяржаве на канцы панавання Вітаўта і пры пераемніку апошняга Свідрыгайлу Альгердавічу, які быў вялікім князем у 1430 — 32 гг. Апрача свайго родавага ўдзелу ў Друцку і Зубрэвічах, князь Дзмітрый атры-маў ад вялікіх князёў Вітаўта і Свід-рыгайлы,  а таксама ад польскага караля Ягайлы Альгердавіча  вялікую  Асцёрскую воласць паміж  Кіевам  і Чарнігавам, маёнтак Быхаў з  землямі паміж  Дняпром і Друццю,  шэраг паселшчаў у Гарадзенскім павеце і інш. Праз шлюб ён валодаў таксама маёнткамі на Падоллі ў басейне Днястра.

У  лік  гэтых  набыццяў Дзмітрыя Сякіры    ўваходзіла     і    Добасна.    Разам з  іншымі  яго  маёнткамі  яна  ўпамінаецца ў   грамаце,   у   якой   гэты   князь   запісвае права на свае ўладанні жонцы, княгіні  Соф’і. На жаль, дакумент датаваны не годам ад нараджэння Хрыстова ці ад «сатварэння свету», а 7-м індыктам (годам 15-гадовага цыклічнага календара, які быў вельмі распаўсюджаны ў XV ст.).  У  часы  жыцця  князя  Дзмітрыя  гэты  індыкт  прыпадаў  на 1429,   1444   і   1459   гады.   Пазней   гэты

 

зaпic быў пацверджаны ў 1470 г. вялікім князем Казімірам.

Пры жыцці Дзмітрыя Сякіры Ki-раўшчына была закранута ваеннымі дзеяннямі паміж Свідрыгайлам i Жы-гімонтам  Кейстутавічам.  Свідрыгайла,  які ў ноч на 1 верасня 1432 г. быў звергнуты з пасада прыхільнікамі Жыгімонта, захаваў уладу над усходнімі землямі Вялікага княства. 15 кастрычніка 1432 г. ён падпарадкаваў сабе Бабруйскі замак, што азначала пераход пад яго ўладу i усёй навакольнай воласці. Дзмітрый Сякіра, уладальнік суседняй Добасны, таксама  стаў  на   бок  Свідрыгайлы.  Такім чынам, уся Кіраўшчына заставалася пад кантролем апошняга да яго паражэння летам  1436 г.  у  бітве  пад   Вількамірам (у Літве). Пазней тут была адноўлена ўлада вялікіх князёў літоўскіх — Жыгімонта, а з 1440 г.— Казіміра Ягайлавіча.

Дзмітрый Сякіра не пакінуў пасля сябе сыноў. Яго спадкаемніцамі сталі жонка i адзіная дачка Марына, якія разам упамінаюцца значна пазней, у 1486 г. У гэты час Марына была жонкай князя Сямёна Трабскага з роду князёў Гальшанскіх, а магчыма, ужо i яго ўдавой. Марына перажыла не толькі мужа, але i адзіную дачку, якая была замужам за буйнейшым літоўскім магнатам, троцкім ваяводам Марцінам Гаштаўтам. Сабраўшы ў cваaix руках спадчыну бацькі i мужа, княгіня Марына зрабілася адной з багацейшых асоб у Вялікім княстве Літоўскім. Яна не выходзіла замуж i ў якасці ўдавы працягвала валодаць свaiмі вялізнымі ўладаннямі да канца жыцця.

Незадоўга да смерці, у верасні 1490 г., княгіня Марына Трабская, дачка князя Дзмітрыя Зубрэвіцкага i ўдава Сямёна Гальшанскага-Трабскага, напісала завя-шчанне, паводле якога ўсе свае маёнткі запісвала адзінаму ўнуку — сыну Мар-ціна Гаштаўта Альбрэхту. У жніўні 1496 г., калі яе ўжо не было ў жывых, Альбрэхт Гаштаўт атрымаў ад вялікага князя Аляксандра пацверджанне гэтага завяшчання,   пасля   чаго   мог  уступіць  у

 

валоданне спадчынай сваей бабкі. Сярод спадчынных маёнткаў упамінаецца і Дубасна, якая названа ў дакуменце «дваром» (умацаванай феадальнай сялі-бай сельскага тыпу).

Новы ўладальнік Дубасны таксама быў вельмі значнай асобай. Вялізныя ўладанні, атрыманыя ад бацькі і бабкі, ён яшчэ больш павялічыў праз шлюб з князёўнай Соф’яй Вярэйскай, адзінай спадкаемніцай свайго бацькі. Пасля гэтага Альбрэхт Гаштаўт зрабіўся самым багатым землеўладальнікам у Вялікім княстве — колькасць яго падданых была блізкая да 7,5 тыс. сем’яў, каля 50 тыс. душ. Адпаведна свайму багаццю ён займаў і вышэйшыя службовыя пасады ў дзяржаве — быў вiлeнcкiм ваяводам і адначасова канцлерам.

Пра падзеі гэтага часу, звязаныя з тэрыторыяй Кіраўшчыны, амаль нічога не вядома. Напэўна, праз яе рухалаліся ў 1508 г. рускія войскі, пасланыя на дапамогу   мяцежнаму   князю   Міхаілу Глінскаму. Летапісы паведамляюць, што Глінскі, які ішоў з Мазыра, сустрэўся з рускімі каля Бабруйска, затым абодва войскі сумесна рушыли на Менск. Мяцеж Глінскага, аднак, не быў падтрыманы большасцю беларускай шляхты.

Альбрэхт Гаштаўт памёр у 1539 г. Пасля яго застаўся адзіны сын Станіслаў, які перажыў бацьку ўсяго на тры гады і памёр у 1542 г. прыкладна ў 35-гадовым узросце. На гэтым скончыўся славуты род Гаштаўтаў, вядомы з канца XIV ст. Яго неабсяжныя ўладанні як вымарачная маёмасць адыйшлі   да   вялікага   князя   Жыгімонта.

Дарэчы, маладая ўдава Станіслава Гаштаўта была той самай красуняй Бар-барай Радзівіл, якая пазней стала спярша каханкай, а затым і жонкай новага вялікага князя Жыгімонта Аўгуста. Аднак да маёнткаў першага мужа яна ўжо не мела дачынення, бо яны зрабіліся дзяржаўнай уласнасцю.

Добасна не доўга заставалася ў рас-параджэнні вялікага князя. Хутка яна нанова   была  пажалавана   аднаму  з  трох

 

братоў Хадкевічаў, што ў пачатку другой паловы XVI ст. высунуліся на ролю другога па значэнню (пасля славутых Радзівілаў) магнацкага рода ў Вялікім княстве. Братоў звалi Еранім, Грыгорый i Юрый Аляксандравічы. 3 ix Грыгорый, які быў спярша троцкім, затым віленскім кашталянам (другая пасля ваяводы пасада) i адначасова найвышшым гетманам (галоўнакамандуючым), атрымаў у якасці выслугі маёнтак Добасна. Яго ўладальнікам ён выступае ў 1568 г. i застаецца iм да сваёй смерці ў 1572 г.

У Грыгорыя Хадкевіча ад шлюбу з князёўнай Кацярынай Іванаўнай Biш-нявецкай засталося пяцёра дзяцей: сыны Андрэй, Аляксандр i дочкі Ганна, Соф’я i Аляксандра. Аднак абодва сыны памерлі хутка ўслед за бацькам: Андрэй — у 1575 г., Аляксандр — у 1578 г., не пакінуўшы нашчадкаў. Спадчына адыйшла да ix сясцёр, з якіх Аляксандра, жонка князя Рамана Фёдарав1ча Сангушкі, таксама хутка памерла, а Ганна пасля смерці ў 1580 г. першага мужа, Паўла Іванавіча Сапегi, у 1585 г. аднавіла шлюб з Паўлам Мікалаевічам Пацам. Трэцяя сястра, жонка Філона Кміты, памерла без нашчадкаў, i ў 1587 г. адбыўся падзел спадчыны паміж Ганнай i яе пляменнікамі, дзецьмі Аляксандры i князя Р. Ф. Сангушкі. Па ўмовах гэтага падзелу двор i мястэчка Добасна з навакольнай воласцю адыйшлі да Ганны, жонкі П. М. Паца.

У гэтым дакуменце Добасна ўпершыню названа мястэчкам. Так называліся паселішчы, жыхарам якіх спецыяльным вялікакняжацкім прывілеем дазвалялася займацца не толькі сельскай гаспадаркай, але i гандлёва-рамеснікай дзейнасцю. Верагодна, статус мястэчка Добасна атрымала яшчэ пры Грыгорыі Хадкевічу.

Маёнтак Добасна займаў толькі невя-лікую частку Кіраўскага раёна. Гісторыя іншых мясцін у XV — XVI ст. прасочваецца не так дакладна, бо яны належалі да дзяржаўнай i царкоўнай уласнасці і не так часта траплялі на старонкі дакументаў, як маёнткі магнатаў. Паўночны ўсход Кіраўшчыны, што прымыкае да ракі Друць, увогуле не ўпамінаецца ў крыніцах. Вядома толкі, што там ужо ў XVI ст. існавала сяло Чыгірынка. Шматтомнае выданне «Россия» пад рэдакцыяй В. П. Сямёнава без спасылкі на крыніцу паведамляе, што Чыгірынка тады адносілася да маёнтка Азяраны (у сучасным Рагачоўскім раёне, ніжэй па Друці), які належаў Кіева-Пячэрскаму манастыру. Не выключана, што разам з Азя-ранамі і суседнімі Хамічамі (у сучасным Быхаўскім раёне) Чыгірынка вылучалася ўсё з таго ж Быхаўска-Добасненскага маёнткавага комплексу, які належаў князю Зубрэвіцкаму і яго нашчадкам, а пасля Гаштаўтаў перайшоў да паноўу Хадкевічаў. Пазней, у XVIII ст., Чыгірынка адносілася да Быхаўскага графства, якое пасля Хад-кевічаў перайшло да Сапегаў. У 1720 г. Ежы Станіслаў Сапега падараваў Чыгі-рынскай царкве 2 валокі зямлі, а ў 1735 г. упамінаецца Чыгірынскі праваслаўны жаночы манастыр.

Што да цэнтральнай і заходняй частак Кіраўскага раёна, то яны ў разглядаемы час адносіліся да дзяржаўнай Бабруйскай воласці, з якой у якасці асобнага (хаця і таксама дзяржаўнага) маёнтка вылучалася Любоніцкая воласць.

Заўважым, што з дакументаў XV — пачатку XVI ст. вядомы прыватны маёнтак Любонічы, які належаў пану Івану Рагацінскаму, а затым паводле завяшчання яго дачкі Фядоры, удавы князя Кобрынскага, адыйшоў да нашчадкаў яе сясцёр — князёвен Прыхабскіх і князёў Вішнявецкіх. Аднак паселшчаў з такой ці падобнай (Любавічы) назвай на Беларусі некалькі, і малаверагодна, што гэтыя звесткі адносяцца да кіраўскіх Любоніч, якія пазней выступаюць як дзяржаўная ўлас-насць.

Бабруйская воласць упамінаецца да-волі часта,  але першым дакументам,

 

 

 

 

 

 

 

 

які дазваляе ўявіць яе межы і ўнутраную структуру, з’яўляецца інвентар (гаспадарчае апісанне) за 1639 г., апублікаваны ў 25-м томе «Актаў Віленскай археаграфічнай камісіі». Інвентар быў складзены з нагоды правядзення ў Бабруйскай воласці так званай валочнай памеры, якая заключалася у размежаванні сялянскіх і мяшчанскіх на-дзелаў на роўныя ўчасткі — валокі, якія выступалі ў якасці адзінак падат-каабкладання. Перамер старых надзелаў на валокі расцягнуўся на 28 гадоў (ён пачаўся ў 1611 г. і толькі ў 1639 г. быў скончаны). Асабліва каштоўны інвентар тым, што ў ім пазначаецца колькасць у кожным паселішчы старых адзінак падаткаабкладання («служб»), уведзеных у 1560 г. Такім чынам, дакумент адлюстроўвае не толькі тую сітуацыю, што склалася ў выніку валочнай памеры, але і тую, што ўзыходзіць да 1560 г.

Сярод населеных пунктаў Бабруйскай воласці інвентар упамінае і тыя, якія знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Кіраўшчыны (большасць з іх захавалася і сёння). Так, сяло Хамічы (у той час назва «вёска» не ўжывалася, нават невялікія населеныя пункты зваліся сёламі) пасля 1560 г. мела 5 сялянскіх служб. Пры валочнай памеры на землях гэтага сяла было намерана 30 валок (1 валока займала 21,36 га ворыўнай зямлі, да якой часта дадавалася каля 2 га пад сядзібы). Усяго ў сяле было 34 «дымы» (сялянскія гаспа-даркі), якім было вылучана 16 валок (у асноўным па паўвалокі на гаспадарку, што адпавядала звычайным нормам таго часу). 14 валок засталіся пустымі, утвараючы рэзерв сельскагаспадарчых зямель.

Сяло Качэрычы мела да валочнай памеры 6 служб. У ім жылм 30 сем’яў, якія атрымалі 20 валок, пры гэтым яшчэ 26 валок засталіся пустымі. У сяле Мішкавічы (сучасныя Мышкавічы) раней было 4 службы, але на момант памеры яно амаль запусцела: там засталося ўсяго 2 «дымы», якія атрымалі

 

 

 

1 валоку зямлі. Астатнія 13 намераных у гэтым сяле валок засталіся без гаспадароў. Невялікае сяло Цейкавічы на захад ад р. Ала пасля 1560 г. мела ўсяго 1 службу, у выніку памеры там былі ўтвораны 10 валок, з якіх 6 засталіся пустымі, а 4 атрымалі 8 сялянскіх гаспадарак, што жылі ў гэтым сяле. Ля мяжы маёнтка Добасна, які ў 1639 г. належаў пану Адаму Шаблоўскаму, зна-ходзілася сяло Глыбкавічы, якое таксама мела другую назву Добасна. У ім было 2 службы, а пасля памеры 8 гаспадарак атрымалі 6 валок, 4 засталося ў рэзерве.

На самым поўдні Кіраўшчыны зна-ходзіліся сёлы Паўлавічы і Дваранінавічы, якія межавалі са шляхецкімі маёнткамі Бортнікі і Рыня ў сучасным Бабруйскім раёне. У абодвух сёлах пасля 1560 г. было па 3 службы. Паўлавічы налічвалі 28 «дымоў», 12 аседлых і 6 пустых валок, Дваранінавічы — адпаведна 14 «дымаў», 10 аседлых і 10 пустых валок.

Нават у першай палове XVI ст., калі складаўся інвентар, захоўваўся падзел Бабруйскай воласці на дзве часткі, з якіх адна плаціла падаткі ў Віленскае, а другая — у Троцкае ваяводствы, адпаведна старому пагадненню паміж Альгердам і Кейстутам. Так, у Троцкую палову Бабруйскага староства уваходзілі Мышкавічы, Цейкавічы, Качэрычы, Хамічы, Глыбокавічы, Добасна, Паўлавічы, Дваранінавічы; у Віленскую — Валосавічы, Ілейчыцы, Полькавічы. У час валочнага перамеру ў склад староства ўваходзілі яшчэ любоніцкія сёлы: Казулічы, Падрэчча, Морхавічы, Уласавічы, Бялевічы, Сяргеевічы, Кострычы.

Як ужо адзначалася вышэй, у складзе Бабруйскай воласці знаходзіўся асобны дзяржаўны маёнтак Любонічы. Ён не плаціў падаткі непасрэдна ў дзяржаўную скарбніцу, бо здаваўся ў «дзяржаву» (заклад) прыватным асобам. Феадал, які атрымліваў такі маёнтак, уносіў у скарбніцу пэўную грашовую суму, пасля чаго мог атрымліваць дахо

 

 

 

 

ды з маёнтка на працягу абумоўленага часу. Любонічы належалі на такіх умовах пані Ганне Дмасіцкай, пасля яе смерці ў 1623 г. былі перададзены Самуэлю Пацу, а пасля яго смерці ў 1627 г. былі пакінуты ў распараджэнні яго ўдавы Петранелі. Паколькі валочная памера ў гэтым маёнтку была праведзена ўжо ў 1598 г., інвентар Бабруйскай воласці прыводзіць толькі агульную колькасць валок, што меліся ў яго паселішчах на 1639 г. Так, у сяле Казулічы было 21 аседлая і 19 пустых валок, у Падрэччы — адпаведна 7 і 5, у Марховічах (Махровічах) — 8 і 4, ва Уласавічах — 10 і 6, у Бялевічах — 11 і 13, у Сергіевічах — 12 і 8, у Кастрычах — 11 і 9.

Апрача таго, сяло Слабодка са складу той жа Любоніцкай воласці знаходзілася ў пажыццёвым валоданні шляхціца Лоранса Матыяшавіча, а сяло Стаўпішча было перададзена былым бабруйскім намеснікам Пятром Трызнай у заклад пану Станіславу Рагозе, земскаму суддзі Рэчыцкага павета. У гэтым сяле раней было 2 службы, а пазней стала 5 асёдлых і 25 пустых валок. Пры апі-санні межаў Стаўпішча ўпамінаецца таксама суседняя Дуброва, што належала пану Шыраеву, уладальніку сяла Старска (верагодна, пазнейшая вёска Старцы па пауднёва-усходняй ускраінее сённяшняга Кіраўска).

У інвентары ўказаны павіннасці, якія належала выконваць уладальнікам адной валокі (нагадаем, што звычайна такую валоку трымалі 2 вялікія сялянскія сям’і па 6—8 чалавек у кожнай). Павіннасці залежалі ад якасці глебы; усяго вызначаліся тры градацыі: добрая, сярэдняя і «злая» зямля. 3 валокі добрай зямлі належала пла-ціць штогод 2 капы грошай (капа — лічэбная адзінка, якая азначала 60 прадметаў), гэта значыць — 120 грошай. Апрача таго, трэба было справіць нату-ральныя павіннасці — здаць бочку аўса, бочку жыта, гуся і 2 курыцы, 2 дзесяткі яек, воз сена і 10 вазоў дроў. Сяляне Бабруйскай воласці, як і боль

 

 

 

шасці дзяржаўных маёнткаў на ўсходзе Вялікага княства, не выконвалі паншчыны. Для сярэдняй зямлі памер грашовага чыншу зніжаўся да 3 злотых (1 злоты раўняўся 30 грошам), а для дрэннай зямлі — да 60 грошай (1 капы).

У сярэдзше XVII ст. уся Беларусь ператварылася ў арэну ваенных дзеянняў. Не абмінуў гэты лёс i Kipaўшчыну.

У канцы 1647 г. распачалася вайна паміж Рэччу Паспалітай i ўкpaiнскiмi казакамі, якіх узначальваў гетман Багдан Хмяльніцкі. Ён накіраваў казацкія атрады i на тэрыторыю Беларусі. Яны занялі Бабруйск, нанеслі паражэнне войску харунжага Яна Паца i дасягнулі ажно Ігумена (сучасны Чэрвень). Пра ваенныя дзеянні непасрэдна на тэрыторыі Кіраўскага раёна звестак няма, але несумненна, што ўся яна была занята казакамі, якія імкнуліся ўзняць праваслаўнае сялянства на 6арацьбу супраць улады i каталіцкіх паноў. Гэта iм часткова ўдалося. Таму войска гетмана Януша Радзівіла, якое вясной 1648 г. аднавіла кантроль над Бубруйскам i Кіраўшчынай, учыніла жорсткую расправу над yciмi, хто выказаў прыхільнасць да атрадаў Хмяльніцкага. Зімой 1648/49 г. казакі зноў аблягал1 Бабруйск,  але беспаспяхова.

Летам 1654 г. выбухнула вялікая вайна з Расіяй, на баку якой выступілі ўкраінскія казакі. Іх атрады зноў дасягнулі Кіраўшчыны. У кастрычніку таго ж года войска Вялікага княства Літоўскага пачало контрнаступленне. У раёне вёскі Рыня яно разбіла казацкі атрад сотніка Агена Змалевіча. Над жыхарамі мястэчка Добасна i вёскі Бортнікі (у сучасным Бабруйскім раёне) была ўчынена расправа за падтрым-ку казакоў. Вясной 1655 г. наказны атаман Іван Залатарэнка са свежымі сіламi зноў заняў Кіраўшчыну, спаліў Бабруйск, Свіслач, Глуск i рушыў на Менск. Летам таго ж года праз Kipaўшчыну ад Старога Быхава на Слуцк прайшло рускае войска князя Трубяцкога.

 

 

 

 

Тэрыторыя раёна засталася пад казацкім кантролем да пачатку 1660-х гадоў.

У далейшым тая частка Кіраўшчыны, што ўваходзіла непасрэдна ў Бабруйскую воласць, падзяляла лёс апошняй і кіравалася цівунамі бабруйскіх намеснікаў да канца існавання Вялікага княства Літоўскага. Любоніцкі маёнтак па-ранейшаму здаваўся ў «дзяржаву» на ўмовах часовага валодання. Пасля смерці ўдавы Самуэля Паца ён быў перададзены яе сыну, Дамініку Казіміру Пацу. У 1645 г. ён атрымаў ад вялікага князя дазвол здаць Любонічы ў арэнду на тры гады, каму пажадае. Пасля яго смерці ў 1666 г. маёнтак быў перададзены кухмістру Вялікага княства Казіміру Доўмант-Сясіцкаму. У далейшым ён пераходзіў да розных асоб. Так, у сакавіку 1708 г. прывілей на Любоніцкую «дзяржаву» атрымаў пан Казімір Крышпін Кіршанштэйн, а ў маі 1750 г. — пані Альжбета Завішына. Пры перадачы ёй маёнтка быў складзены інвентар, у якім упамінаецца сяло Любонічы (9,5 валокі і 3 валокі, запісаныя на царкву), Сергіевічы (19,25 валокі), Кастрынічы (16 валок), Каст-рыніцкая Слабада (5 валок), Пацава Слабада (6,5 валокі), Стоўпішча (24 валокі), Казулічы (18 валок), Уласевічы (6 валок), Морхавічы і Падрэчча (разам 6,33 валою), а таксама шляхецкі засценак Гута.

Пазней Любоніцкая «дзяржава» ў 1773 г. знаходзілася ў распараджэнні Паўла і Альжбеты Ленскіх, а ў 1777 г. перайшла да Міхаіла Прушаноўскага, земскага суддзі і падчашага Рэчыцкага павета.

Што да Добасны, то яна ў сярэдзіне XVII ст. належала пану Шаблоўскаму, які аддаў яе ў заклад Паўлу Сапегу, пазнейшаму віленскаму ваяводзе і гетману, кіраўніку войск Вялікага княства на апошнім этапе вайны з Расіяй. Павел Сапега памёр у 1665 г., пасля чаго закладнае права на Добасну перайшло да яго сына Казіміра, які таксама стаў пазней гетманам і віленскім ваяводам. Яму ж належала і Быхаўскае графства, у якое ўваходзіла Чыгірынка. У 1716 г. Казімір Сапега за 4 тыс. тынфаў набыў у Аляксандра Уніхоўскага, тагачаснага ўласніка, вотчынныя правы на Добасну. 3 гэтага часу да першай чвэрці XIX ст. яна належала панам Сапегам, хаця часам аддавалася ў заклад розным асобам.

Такім чынам, на тэрыторыі Кіраўшчыны ў XVI — XVIII ст. прасочваюцца чатыры значных маёнткавых комплексы. Заходнюю частку раёна тады займала Любоніцкая воласць, цэнтральная частка з сялом Качэрычы ўваходзіла непасрэдна ў Бабруйскую воласць. Паўднёвы ўсход Кіраўшчыны адносіўся да маёнтка Добасна, а паўночны ўсход з сялом Чыгірынка — да вялікага маёнтка Стары Быхаў (Быхаўскае графства).

Уся тэрыторыя Кіраўшчыны пасля 1565 г. (кaлi былі афіцыйна замацаваны межы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Вялікага княства) уваходзіла ў Рэчыцкі павет Мінскага ваяводства. Выключэннем быў, магчыма, толькі раён Чыгірынкі, які разам з усім Быхаўскім графствам уваходзіў у Аршанскі павет Віцебскага ваяводства.

У 1772 г. адбыўся першы падзел Рэчы Паспалітай, у склад якой з 1569 г. уваходзіла Вялікае княства Літоўскае. Суседняя Расійская імперыя захапіла тады ўсходнюю частку Беларусі, прычым новая дзяржаўная мяжа прайшла па рацэ Друць, па ўсходняй мяжы сённяшняга Кіраўскага раёна. Аднак Кіраўшчына нядоўга заставалася прыгранічнай тэрыторыяй. У 1793 г. адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай, у выніку якога ўся Кіраўшчына ўвайшла ў склад Расіі. Праз некалькі год Чыгірынка з навакольным абшарам была перададзена ў Старабыхаўскі павет, а тэрыторыя маёнтка Добасна — у Рагачоў-скі павет Магілёўскай губерні (абодва гэтыя маёнткі зрабіліся на доўгі час уласнасцю памешчыкаў Булгакаў). Рэштка   тэрыторыі   Кіраўшчыны ўвайшла

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ў новаўтвораны Бабруйскі павет Мінскай губерні. Такі адміністрацыйны падзел захоўваўся ў далейшым да Кастрычніцкай рэвалюцыі.

 

Акты, изданные Виленской археографической комиссией. Т. 25. Вильно, 1898.

Белоруссия в эпоху феодализма. Т. 2. Мн., 1960.

 

 

Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. М., 1892.

Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od kovica crternastego wicku. Warszawa, 1895.

Wolff J. Pacowie. Materyaly historyczno-ge-nealogiczne. Petersburg, 1885.

Sapiehowie . Materyaly historyczno-genealo-giczne i majgtkowe. T. 2. Petersburg, 1891.

B. Haceвiч.

3 apxiўныx крыніц

 

  ПРЫВІЛЕЙ ПОЛЬСКАГА КАРАЛЯ СТЭФАНА БАТОРЫЯ АБ ЗАЦВЯРДЖЭННІ ПРАВА I. КРАЛЕЎСКАГА НА ВЁСКІ СЯРГЕЕВІЧЫ, ЛЮБОНІЧЫ І РЫЛАВІЧЫ БАБРУЙСКАЙ ВОЛАСЦІ

 

30 студзеня 1584 г.

 

Божиею Милостию

 

Мы, Стефан, Король польский, Великий князь Литовский, Русский, Прусский, Само-читский, Мазовецкий, Лифляндский, князь Трансильвании и проч., и проч.

 

Нам представлена Иваном Кролевским всеподданейшая просьба об утверждении за ним права дарованного князем Юрием Юрьевичем Омельковичем Слуцким на владение тремя селами: Любоничами, Сергеевичами и Рылевичами в Бобруйской волости, в обеспечение заслуженных им пенязей или 800 коп литовских грошей, а грамота об этом следующего содержания: Мы, Юрий Юрьевич Омелькович, князь Слуцкий, всенародно объявляем: Долговременная, верная, усердная и полезная служба нам Ивана Кролевского, приобрели право на награду и поощрение. Посему жалую ему известную сумму пенязей 800 коп грошей литовских, составляющих 2000 злотых польских, из суммы, взятой у отца нашего блаженной памяти бывшим королем под залог Бобруйского замка и волостей, утвержденных за мною и Его Величеством настоящим королем Стефаном, на выручку этой суммы, представляю ему, Ивану Кролевскому, до конца жизни моей владеть в Троцкой части Бобруйской волости тремя селами: Любоничами, Сергеевичами и Рылевичами со всеми к оными принадлежностями; что, если по кончине моей, не подтвержденной Ее Величеством королевой, то из следуемой мною суммы отдать Ивану Кролевскому 800 коп грошей литовских. Надеюсь, что никто из моих наследников и подданых противоречить не будет. Грамоту сию утверждаю собственноручной подписью.

 

Дана в Слуцке 1584 года января 30 дня.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 197, воп. 3, спр. 24155, л. 344–345.

 

ГРАМАТА КАРАЛЯ СІГІЗМУНДА III СУСАННЕ ВАЙНАРОЎНЕ НА ВАЛОДАННЕ в. СТАЎПІШЧЫ

 

Б о ж и е ю   м и л о с т ь ю

 

Сигизмунд III король Польский, Великий князь

Литовский, Прусский, Мозовецкий, Лифляндский,

Швецкий, Готский, князь Трансильвании, наследный

король

 

Господину подскарбию и писарю Великого Княжества Литовского Христофору Наруше-вичу королевское наше благоволение. Любезнейший! Утвердив Всемилостивейшее право пожизненного владения Сусанны Войнаровны за сто коп грошей литовских деревнею Столпище в старостве Бобруйском и освободив от всяких за нее повинностей, возлагаем на

 

Вас  распоряжение  о  вводе Сусанны  Войнаровны во  владение. Дана  в  Варшаве 19 мая 1621 года...

 

Подпись: Сигизмунд Король

 

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 197, воп. 3, спр. 24155, л. 372.

 

ПІСЬМО ЖЫХАРОЎ МАГІЛЁВА ЦАРУ АЛЯКСЕЮ МІХАЙЛАВІЧУ АБ БЯЗЛІ- ТАСНАЙ РАСПРАВЕ ПОЛЬСКІХ ВОЙСК 3 НАСЕЛЬНІЦТВАМ БЫХАЎСКАГА ПАВЕТА І ПРОСЬБАЙ АКАЗАЦЬ ІМ ДАПАМОГУ ЗБРОЯЙ І ВОЙСКАМІ

 

Не раней 8 кастрычніка 1654 г.

 

 

Милостивый Пане полковнику е. ц. вел. и наш милостивый пане и добродетелю. Уже есмя первое наготованное имели писание, просячи твоей милости, чтоб царского величества для ради порохов и свинцу и на людей ратных гор. Могилева милостив быти изволил. Но тотчас другая пришла весть через пана Петра Николаевича, войта злобинского, который ведомо нам учинил, что польское войско, как могло, наипаче же, укрепя великие загоны, нашествия мучительския чинят людям, рубят городы и деревни от основания искореняют и там деревенку, нареченную Рыня, с четверга на пяток, також бортники и Добошню — город вырубили, казаков полку Быховского, в Рыне будучи, человек 900, а именно сотника Оксена Змалевича из Мозыря и других побили; и от тех чают, что всю силу на оборону до Быхова, а потом и до Могилева идти хотят.

...Сторицею и десятократ кланяемся твоей милости, просячи до е. ц. вел. быти заступником, чтоб люди ратные и свинец были присланные, по неже в великом пребываем страховании...

 

Беларусь у эпоху феадалізму. Т. 2. Мн., 1960. С. 97–98.

3даследаванняў К. Кернажыцкага

Значная частка вёсак, якія сёння знаходзяцца ў Кіраўскім раёне, у мінулым уваходзилі ў склад Бабруйскага павета Бабруйскага староства. Таму даследаванні вядомага беларускага гісторыка К. Кернажыцкага аб аграрнай рэформе ў названым старостве і эканамічным становішчы яго насельніцтва ў XVII — першай палове XIX ст. з’яўляюцца вельмі карыснымі для тых, хто цікавіцца гісторыяй роднага края.

Бабруйскае староства з вельмі даўніх ча­соў падзялялася на дзве часткі — Віленскую і Троцкую. Валасная ўстава канстатуе гэты самы факт, аднак не тлумачыць прычыны такога падзелу. Троцкая палова: Панкра-тавічы, Цейкавічы, Мышкавічы, Качэрычы, Хомічы, Глы6окавічы ці Добасна, Паў-лавічы, Дваранінавічы, Міхалёва, Плёсы 1-я, Плёсы 2-я, Кавалёва, Аўсімавічы, Варатынь, Вітлін, Покалічы, Парычы, Кнышавічы, Здудзічы, Чыркавічы, Шацілевічы, Ступішча, Жарабцы, Мікулічы. У Віленскай палове налічвалася 18, у Троцкай — 28, разам 46 вёсак. У часы валочнай памеры ў склад староства уваходзілі яшчэ любоніцкія сёлы: Казулічы, Падрэчча, Морхавічы,   Уласавічы,   Бялевічы,   Сярге­евічы, Кастрышча; усяго 7 вёсак. Такім чынам, у пачатку XVII ст. Бабруйскае ста­роства налічвала 53 вёскі.

У часы валочнай памеры Бабруйскае ста­роства знаходзілася ва ўладанні Бабруй­скага старосты Пятра Трызны іяго жонкі Ганны Масальскай, якія супольна пазычылі скарбу пэўны капітал іразам атрымалі права на пажыццёвае ўладанне староствам. Паколькі доля пазычанага капіталу была неаднолькавая, дык і права на эксплуата­цию сялянства і спагнанне з іх падатказ старасціха мела толькі на наступныя вёскі: Ольса, Бёрда, Валосавічы, Ілейкавічы, Пoлькaвiчы.

Самому Пятру Трызне ў Троцкай палове належаў двор Яснапольскі з вёскамі Цейка-вічы, Мышкавічы, Хомічы, Глыбокавічы, Паўлавічы, Дваранінавічы, Полькавічы і Качэрычы.

Пасля смерці Самуэля Паца 6ылі адда-дзены ў пасэсію яго жонцы любоніцкя вёскі: Казулічы, Падрэчча, Морхавічы, Уласавічы, Бялевічы, Сяргеевічы, Кастры­шча. Вось галоўныя ўладары староства. Шляхам   пазык   грошай скарбу  яны   атрым-

 

 

 

Частка вёсак Кіраўшчыны ў складзе Бабруйскага староства ў XVII – XVIII ст.:

1 – двары староства; 2 – вёскі, якія існавалі ў пачатку XVII ст.; 3 – вёскі, якія ўзніклі ў XVIII і XIX ст.

 

 

лівалі маёнткі і вескі і не толькі права спагнання сваіх грошай, але і права экс­плуатацыі сялянства.

Другой паловай любоніцкіх вёсак уладаў на дажывотным праве Лёрэнс Мацяшкевіч з сваёй жонкай Марынай з Бэрнацкіх. Таксама на падставе ўнясення пэўнай сумы гро­шай яны трымалі сяло Слабодку. Сяло Стаўпішча паводле прывілею караля перайшло ад старосты бабруйскага да аднаго з апошніх рэвізораў староства Сцяпана Рагозы, рэчыцкага земскага пісара іяго жонкі Вайнароўны.

Такім прадстаўляецца ўладанне па ста-роству ў час валочнай памеры. Пазычыўшы пэўную суму грошай скарбу, паны імкнуліся спагнаць яе на месцы з сялянства. У іх руках накапіўся пэўны грашовы капітал. Паны ахвотна давалі пазыку скарбу ці вялікаму князю і, атрымаўшы маёнткі, не толькі займаліся спагнаннем падаткаў, але засноўвалі фальваркііімкнуліся шырока скарыстаць рабочую сілу сялянства. Усталёўваецца эра прыгонніцтва як вынік пашырэння грашова-таварных адносін. Асноўным правадніком гэтых адносін быў прыгоннік-пан. Ён імкнуўся пабудаваць уласна дворную гаспадарку, абапіраючы яе на сялянскую гаспадарку. Адсюль вынікала напружаная сацыяльная барацьба. Сялянства паўстае, каб абараніць «старыню», супраць павышэння падаткаў, прыгону івалочнай памеры, якая несла іканчаткова афармляла прыгон, павышала падаткі, падпарадкоўвала сялянскую гаспадарку панскай. Гэтай барацьбой запоўнена другая палова XVI іпершая палова XVII ст.

Форма новага гаспадарання выяўляецца ў заснаванніўласных двароўі фальваркаў з уласнай раллёй і гаспадаркай. Канец XVI і пачатак   XVII ст.  у  Бабруйскім  старостве быў менавіта     эпохай     насаджэння     дворнай іфальваркавай гаспадаркі. Ваяводы істарасты 6ылі не толькі адміністратыўнымікіраўнікамі. Яны, як ііншыя паны, з’яўляюцца трымальнікамі значных капіталаў. Яны разгортваюць  уласную гаспадарку,   прычым не заўсёды ўдала.  Так,  былы 6абруйскі стараста Ян Буяноўскі заснаваў фальварак пры дапамозе сялянскай    сілы.    Калі    ён    быў    збудаваны і  заведзена    дворная    ралля,    высветлілася, што   месца   выбрана   няўдала,   паколькі  грунт  спустошаны  і няздатны да ўраджаяў. Гэта прымусіла  пана  Пятра  Трызну  перакінуць  двор у сяло Мышкавічы і адбудаваць фальварак Ясны Лес на палетках памянёнай   вёскі.    Пад  дворныя  палеткі   забі-­

раецца 13 валок, праўда, пустых, вёскі Мышкавічы з іх засценкамі і наддаткамі (відаць, і сенажацямі), выводзіцца новае збудаванне і пускаецца, такім чынам, спра­ва ў ход. Перад намі нічым не прыкрыты захоп сялянскіх вырабленых і невырабленых палеткаў і грунтоў прадстаўнікамі пануючага класа. Гэтыя формы з’яўляюцца характэрнымі для таго часу.

Аб уласна панскай гаспадарцы на Баб-руйшчыне маем надзвычайна мала матэ-рыялу. Інвентар падае грунты дворныя, сенажаціізбудаванні. Што датычыць ра-бочай сілы, інвентару, дык пасля валочнай памеры была канчаткова аформлена прак-тыка прыгону — сялянства навакольных вё­сак цалкам было прыцягнута забяспечыць гаспадарчыя патрэбы двара.

Вось што прадстаўляў сабою Мышкаўскі (Ясна-Лескі двор). Гэта быў адзін палетак, усяго раллі налічвалася 13 валок. Гэты но-ваўтвораны двор заняў раллю ігрунты сяла Мышкавічы, у якім было толькі 2 «дымы» (застаўся войт, а насельніцтва, відаць, разыйшлося), ідвор захапіў пустыя сялянскія палеткіі сенажаціў ліку 13 валок, у іншых 4 сенажацях налічвалася 38 маргоўі,апрача таго, двор меў супольную з сялянамі сенажаць на шырокім балоце ў 62 маргі. Строга правільнага размеркавання палет­каў не было, двор разгортваў сваю гаспа­дарку ад таго месца, дзе стаяў.

Шляхі, якімі двор пашыраўсваю раллю:

1. Захоп сялянскіх распрацаваных палеткаўі   сенажацяў,   як   у   Ясна-Лескім   двары;
2. Калі пры дапамозе сялянскай рабочай сілы іжывёлы ўздзіралася цаліна.

Усё дворнае забудаванне ў фальварках Бабруйскага староства падзяляецца на тры часткі: а) мяшкальнае; б) фальваркова-гас-падарчае; в) спецыяльнае.

Мяшкальнае складаецца з дому, дзе жыве пан ці кіраўнік маёнтка. Так, мяшкальнае збудаванне Ясна-Лескага  двара   небагатае. Дом складаецца толькі з аднаго пакою, 2 ка-морак і 1 каморачкі, частка вакон у адной каморы зацягнута смалянымі палатнянымі абалонамі. Тут жа стаіць стаенька, піўнічка, лазня.    Асобна   ад  мяшкальнага  знаходзяцца у    кожным    двары    будынкі   фальварковыя. У  Ясна-Лескім  двары — гэта  хата  для  ры­кунні  (вокны  ў хаце без абалон),  стайня, свіран, піўніца, два курнікі, абора. Звычайна воддаль ад фальварковага стаіць асоб­на збудаванне  гуменнае.  У  Ясна-Лескім два­ры яно   складаецца   з   гумна,   у   якім   адрына для   складання   збожжа,   потым   сушня (ёўня)

для  сушкі збожжа, тут жа ток для малацьбы. Усё гэта апарканена.

Такім чынам, у дварах Бабруйскага ста-роства  вялася  ўласная  дворная гаспадарка, якая перайшла ў рукі пана, які па ўласнай ініцыятыве закладае двары-фальваркі з мэтай скарыстання сялянскай рабочай сілы. Уласная гаспадарка     арганізуецца    на      зямлі, якая экспрапрыіравана ў сялянства. Каб апрацаваць дворныя палеткі, неабходна было падпарадкаваць  і  самога  селяніна  і  яго гаспадарку панскай дворнай. Пан часткова замяняе рэнту прадуктамі — адпрацоўчай рэнтай.

У    дадатку    да    «Уставы    на    валокі» (20 кастрычніка 1557 г.) прапаноўвалася адводзіць па 7 валок аселых на 1 фальварковую валоку.

А  калі б згодна гэтай нормы рабочай сілы не  хапіла  для апрацоўкі  і  засеву дворнай раллі, дык даецца права збіраць валокі на дворным хлебе, і падданыя на такія валокі мусяць ісці.

Па Мышкаўскаму двару ўсіх валок прыпадала 28,07,  залюдненых жа — 11,15 вало-

кі. Не лічачы любоніцкіх сёл, на кожную валоку дворную афіцыйна вымераных сялянскіх валок прыпадала 14 валок. Зразумела,   з  любоніцкімі  сёламі  гэта  норма падымалася яшчэ вышэй.

Па ўсіх дварах Бабруйскага староства (Ольса, Брожаўскі, Мышкавіцкі, Парыцкі) на кожную дворную валоку прыпадала афіцыйна вымераных сялянскіх валок 25,7, залюдненых жа фактычна — 10,2 валокі.

Дворная   ралля   і   гаспадарка   цалкам была  забяспечана  працоўнай  сілай. Новая дворная       гаспадарка       была        заснавана на     эксплуатацыі    прыгонна-сялянскай   працы (дармовай). Сяляне актыўна супраціўляліся.   Абвастрэнне   барацьбы    было і ў другой палове XVI ст. Формы супраціўлення сялян разнастайныя: ад скаргі князю да паўстання з забойствамі прадстаўнікоў улады. Сяляне не хацелі садзіцца на новавымераныя валокі, плаціць падаткі, адбываць павіннасць.

Аграрная рэформа ў Бабруйскім старостве расцягнулася на вельмі вялікі тэрмін. Любоніцкія сёлы, прывернутыя да Парыцкага двара, былі вымераны ў 1598 г. праз рэвізораў Пятра  Кавэцкага  і  Мацея  Палубінскага.  Калі ў 1660 г. ішла рэформа, сяляне супраціўляліся, кідалі і псавалі межавыя адзнакі, але Шаблоўскі і Рагоза скончылі рэформу ў Бабруйскім старостве.

Усеагульнае   павышэнне  падаткаў  і  павін-

насцей характарызуе ўсталяванне капіталізму, лепшым сведчаннем гэтага служыць абвастрэнне сацыяльнай барацьбы.

Што ўяўляла сабой валока як мера зямлі і аб’ект падаткаў землекарыстання?

Яна лічылася ў 30 або 33 маргі. Валока ў 30 маргоў звычайна ўжывалася там, дзе па тых ці іншых прычынах не маглі быць рэзаны валокі (дрэнная зямля, балоты). Калі вымяраліся і дворныя палеткі, дык валока ўжывалася і ў 33 маргі, і ў 30. Там, дзе валокі былі рэзаны, ужывалася валока ў 33 маргі. Такая вольнасць ужывання пазямельнай меры тлумачыцца наяўнасцю вольных, незанятых зямель. У сяле Цейкавічы, як рэдкая з’ява, валокі 6ылі вымераны без засценкаў і наддаткаў, даўжынёю 33 маргі + 10 прутоў. Тут кожная валока ў 33 маргі, у гэтым сяле грунт быў добры. Местач-ковыя валокі 6ылі вымераны яшчэ ў 1560 г. Цяпер, у першай чвэрці XVII ст., прыходзілася скончыць пачатую справу. Воласць Бабруйская заставалася не размеркаванай на валокі. Рэформа воласці распачалася ў 1611 г. і працягвалася да 30-х гадоў XVII ст.

Добры грунт азначаны ў Валосавічах, Полькавічах, Ілейчыцах, Цейкавічах, Мышкавічах, Дваранінавічах, Качэрычах, Хомічах, Глыбокавічах, Паўлавічах (дадатак IV).

Але афіцыйная валока — гэта адно, а фактычна — нешта іншае. Падкрэслім гэтае палажэнне прыкладамі. Толькі ў адных Цэйкавічах валокі 6ылі вымераны так, што ў кожнай з іх было роўна па 33 маргі. У даным сяле было вызначана 19 валок і вымерана 10 валок ды 79 маргоў і 10 прутоў засценкаў. Звычайна ж фактычнае разыходжанне было вельмі значным. Напрыклад, у Качэрычах вызначана было 46 валок, а вымерана 50 валок 18,87 марга і 18 прутоў ды яшчэ 161 морг 29 прутоў засценкаў.

Бывалі, аднак, выпадкі, але вельмі рэдка, калі вымерана было крыху менш валок, чым гэта было афіцыйна заяўлена. Так, у сяле Паўлавічы зафіксавана 18 валок, разам жа з наддаткамі было вымерана 17 валок 8,5 морга. Але паколью тут усе засценкі былі накінуты на валокі (іх было 256 маргоў і 10 прутоў), дык і тут фактычна зямлі было больш за афіцыйную лічбу.

Валочная памера замацавала трохполле, але на Бабруйшчыне вельмі была пашырана лядавая сістэма.

Грунты сяла Полькавічы 6ылі прызнаны добрымі,       але      надзвычайна    6ылі  раскіда-

 

нымі. Першая змена была ў некалькіх месцах: а) каля дворнага поля; 6) каля мяжы з сялом Дваранінавічы; в) у полі сядзібным; другая змена была раскідана ў 4 месцах, а трэцяя зусім «па рознаму спосабу вымерана» ва ўрочышчах Курасоўшчыне, Чудзіне, Багданаўцы, Мандзеяўшчызне — прычым рэвізоры не адзначылі валок, а далі права сялянам падзяліць іх паміж сабой. Апрача таго, на Курасоўшчыне для далейшай распрацоўкі сялянам была дана дуброва. Рэвізоры не маглі ў даным выпадку што-небудзь зрабіць і пакінулі ўсё так, як было, даўшы сялянам права распрацоўваць дуброву пад раллю.

Наогул у адных месцах валокі мелі лепшае палажэнне, у другіх — горшае. Знішчыць створаную стагоддзямі цераспалосіцу і неразбярыху ў сялянскім уладанні не ўдалося ў цэлым шэрагу сёл.

Амаль пры кожным сяле было велъмі многа засценкаў — кавалкаў зямлі, якія па тых ці іншых прычынах не маглі трапіць у склад валок. Засценкамі лічылі і новыя ўласныя распрацоўкі насельніцтвам сярод лесу і дзікага поля, так званыя «ляды». Сяло Качэрычы мае 22 засценкі, у якіх 161 морг 29 прутоў. Толькі Мышкавічы засталіся без засценкаў, бо двор захапіў іх пад уласна-дворную воранку. На сенажаці рэвізорамі была звернута асаблівая ўвага. Сенажаці вымяраліся асобна ад валок на маргі. Яны далёка нераўнамерна былі размеркаваны на валокі. Усё залежала ад мясцовых умоў.

Возьмем суадносіны сенажацкіх маргоў з афіцыйна вымеранымі валокамі (першыя лічбы) і з афіцыйна залюдненымі (другія лічбы):

 

Дваранінавічы               2,45                 4,9

Мышкавічы                    2,71               38,5

Хомічы                           3,23                 6,06

Полькавічы                    3,32                 9,72

Качэрычы                       4,3                   9,9

Цейкавічы                      5,83               14,57

Паўлавічы                      6                      9

Глыбокавічы               10,1                 16,85

 

 

 

Гэтыя лічбы сведчаць, што сціслай нормы рэвізоры  даць не  імкнулкя,  а  толькі зафісавалі   сенажаці,   якія   былі    прыўлашча-

ны сялянствам, або якія маглі быць прыўлашчаны ў будучым. Супольнае карыстан-не    сенажацямі    прыводзіла     да     шматлікіх

непаразуменняў.

Bёcкi карысталіся так званымі «востра-вамі».  Гэта  кавалкі  зямлі,  лесу,  сенажаці, якія былі прыўлашчаны ў даўнія часы некаторымі сялянамі або цэлымі сёламі (Тут ралля, сенажаці, бортныя «ухожаі» ці бабровыя гоны.)

Валочная памера мусіла закрануць i ар-ганізацыю сяла. Яшчэ Устава 1557 г. прапа-навала рэвізорам адводзіць сялібы на ся-рэдзінным полі і нават прымушаць сялян перасяляцца на новыя месцы. Але сяляне ішлі на гэта вельмі рэдка і неахвотна. На сярэдзінным полі, як гэта рэкамендавала Устава, было асаджана вельмі нязначная колькасць сёл староства. Полькавічы i Ілей-чыцы (над р. Баршчоўкай) — па першай змене, Качэрычы — на канцы ўcix трох змен (над р. Камяніцай). Цейкавічы засталіся сядзець у засценку над балотным плёсам, Мышкавічы таксама ў засценку, i наогул большасць сёл засталася на cвaix старых месцах.

Валочная памера закранула таксама рыб-ныя ловы i бабровыя гоны. Рэвізоры вызначылі кожнаму сялу яго ловы i гоны: Валосавічы, Полькавічы i Ілейчыцы маюць рыбныя ловы на возеры Засуцец i на р. Ала абодвума берагамі ад прыстані да р. Сьперкі, бабровыя гоны там жа. Цейкавічы, Мышкавічы i Ступішча маюць супольныя рыбныя ловы на р. Ала, бабровыя гоны там жа. Сяло Качэрычы мае супольныя рыбныя ловы з сёламі Любонічы i Хомічы на р. Ала абодвума бeparaмi на 2 вярсты. Сяло Глыбокавічы не мае ні рыбных ловаў, нi бабровых гонаў. Сяло Паўлавічы — рыбныя ловы на р. Ала ад нарочавай прыстані да Міхайлаўскага рубяжу — абодвума бeparaмi на вярсту, бабровыя гоны там жа. Сяло Дваранінавічы — на р. Ала.

Актуальнае значэнне мела бортніцтва. У мнoгix лясах Бабруйшчыны вадзілася яшчэ шмат дзікіх пчол, i мядовыя дані ішлі з самых старажытных часоў натураю ў гаспадарскія паграбы Вільн i Трок.

Але дамінуючую ролю ў гаспадарчым жыцці  пачало   адыгрываць   земляробства. Так, пры вымеркаванні сёл Валосавічы, Полькавічы i Ілейчыцы пан Шырай i пан Шпілеўскі  даводзілі з дакументамі ў руках, што   ix     рунты     захоплены     сялянамі,   таму яны  жадаюць атрымаць ix назад. Мяжа сяла Качэрычы   была выпісана са старой pэвізіі,  аднак   Адам   Шаблоўскі   (сам  рэвізоp,    уласнік   прылеглага   сяла   Дабашан-

скага) сведчыў i права сваё паказваў «быццам там было нямала дабашанскіх грунтаў забрана». I ва ўcix паноў было жаданне пажывіцца за кошт староства.

Яшчэ раз трэба падкрэсліць, што ў «ідэі» валочная памера ставіла сваёй мэтай поўную перабудову сяла, дапасаванне да новых умоў, падпарадкаванне сялянскай гаспадаркi панскай праз валоку як галоўны аб’ект падаткаабкладання i павіннасці. Панская гаспадарка захапляла землі, якія былі распрацаваны сялянствам, i на ix пры дапамозе сялянскай рабочай сілы i інвентару заводзіла ўласна-дворную гаспадарку. Вось у чым сэнс рэформы i яе празначэнне.

Павелічэнне насельніцтва станавілася неабходнай умовай далейшага развіцця панскай гаспадаркі. Але шмат валок былі пустымі, незалюдненымі (ад 7 да 66 %). Значыць, яны не маглі даць двару дадатковую працу, дадатковы прадукт. У с. Мышкавічы з 14 выразаных валок залюдненай аказалася толькі 1, ці 7,1 %, у с. Ступішчы з 30 валок залюдненымі былі толькі 5, ці 16 % ад ycix, у Качэрычах — 43,4 %, Дваранінавічах — 50 %, Казулічах — 52,5 %, Хомічах — 53,3 %, Падрэччы — 58,3 %, Сяргеевічах i Глыбокавічах — па 60 %, Уласавічах — 62,5 % i ў Паўлавічах i Mopxaвi-чах — па 66,6 % залюдненых валок.

Пры гэтым большасць новавымераных валок пуставала, яны былі незалюднены. Калі возьмем сярэдні працэнт па ўсяму староству разам з любоніцкімі сёламі дык залюдненых валок будзе ўсяго 41,5 %. Значыць, працэнт пустых валок у сярэднім быў 58,5 %. У паасобных жа сёлах гэты працэнт падымаўся яшчэ вышэй.

Сялянства кідала новавымераныя валокі i ішло прэч (ясна куды — у вольныя казакi). На наступ панскай гаспадаркі селянін адказваў уцёкамі. Неабходна мець на ўвазе прыгранічнае палажэнне ў тыя часы Бабруйшчыны i войны, якія амаль увесь час цягнуліся з Маскоўшчынай i неслі за сабой апусташэнне мясцовасці i змяншэнне насельніцтва.

Нягледзячы на сваю прымітыўнасць, ва-лочная памера на Бабруйшчыне была пачаткам глыбокіх змен у гаспадарцы, дала пэўны кірунак далейшаму яе развіццю. Запанавала дворная гаспадарка. Сялянства пасля напружанай барацьбы вымушана было скарыцца. Сацыяльны рух, менавіта, i сведчыў аб перамозе гандлёвага капіталізму над феадалізмам.

 

У пачатку XVII ст. сярод сялянскіх гаспадарак роўнасці ўжо не было. Гандлёвы капітал, развіваючыся, утвараў разам з актыўнай панскай прыгонніцкай палітыкай індывідуальную сялянскую гаспадарку, на якую і абапіраецца дворная гаспадарка. Старажытныя сямейна-родавыя сувязі рас-падаліся. Падатковая палітыка ўрада і вялікае спагнанне прадуктамі і грашыма ўтваралі няроўнасць. Каб заплаціць грашовыя падаткі, трэба было знайсці грошы. Ясна, што падатковая палітыка штурхала да збыту прадуктаў гаспадаркі, галоўным чынам быдла, мёду і воску. Рынак з цягам часу паступова прыцягваў да сябе.

Індывідуальныя сялянскія гаспадаркі складалі 58,2 %. Іншымі словамі, абсалютную большасць сялянскіх гаспадарак складае ўжо не сябрыня, а асобная гаспадарка, якая ўжо адарвалася ад сямейна-родавай асновы. Валок, з усіх падлічаных, на індывщуальную гаспадарку прыходзіцца 48,6 %, рабочай жывёлы, коней 43,8 % і валоў 46,2 %. Па сваёй маёмасці індывідуальныя гаспадаркі былі бядней за сябрынныя, але тып сябрыннай гаспадаркі быў ужо несумяшчальны з данымі сацыяльна-экана-мічнымі ўмовамі, бо эканамічны працэс развіваецца на карысць індывідуальнай гаспадаркі.

Што ўяўляла сабой прыгоннае сялянства Бабруйскага староства ў XVIII ст.? На адным баку 16,6 % ажабрачаных гаспадарак і 24,5 % слабых, на другім канцы — 7,7 % заможных. Адны эканамічным развіццём скінуты ў балота паўперызму, другі полюс развівае гаспадарку і награмаджае багацце. Гэты працэс, надзвычайна марудны да канца XVIII ст., набывае хутчэйшы тэмп. Дворная гаспадарка робціь рашучы наступ на сялянства, патрабуючы большага ліку дзён паншчыны. Сялянскія прыгонныя гаспадаркі сярод усяго сялянства Бабруйскага староства ў 1766 г. складаюць 79 % ад усіх гаспадарак, з насельніцтвам каля 80,1 %. У перыяд часу з першай чвэрці XVII ст. і да 1765 г. у сялянскай гаспадарцы Бабруйскага староства адбываўся працэс, звязаны з устанаўленнем і панаваннем прыгонніцкай гаспадаркі, які канчаткова падпарадкаваў з часу валочнае памеры сялянскую гаспадарку і прымусіў сялянства аддаваць сваю рабочую сілу, жывы і мёртвы інвентар панскаму двару.

Валочная памера ўстанавіла новы аб’ект падаткавання    насельніцтва  —  валоку  замест

 

 

старых служб. Устава 1557 г. устанаўлівала грашовыя падаткі з валокі паводле якасці глебы: з валокі добрага грунту — 21 грош, сярэдняга — 12 грошай, «подлага» — 8 гро-шай i з «преподлого», пескаватага, балотнага — 6 грошай.

Бабруйская Устава вызначыла грашовы падатак з валокі добрага грунту дзве капы, сярэдняга — паўкапы i «подлага» — адну капу грошай. Між літарай Уставы i сапраўдным падаткаваннем мы бачым вялікую розніцу. Калі параўнаем стаўку чыншу паводле агульнадзяржаўнай Уставы i бабруйскай, дык бачым павелічэнне чыншу амаль у 6 разоў.

Рэвізоры імкнуліся як мага больш па-вялічыць грашовыя падаткі з насельніцтва i нават ішлі супраць Уставы. Гэты узрост прыпадае на пачатак XVII ст. Любоніцкія сёлы, дзе рэформа адбылася ў канцы XVI ст., ападаткаваны чыншам толью у суме адной капы грошай з валокі. Што датычыць засценкаў, то бабруйская Устава не вызначыла пэўных норм, спаганялася тая сума, на якой стораны старгаваліся. У Качэрычах агульна з засценкаў павінны былі плаціць 12 коп 5 грошай 9 пенязей, у Глыбокавічах за 57 маргоў спаганялася 4 капы 45 грошай.

Апрача чыншу з валок, яю зрабіўся адным з галоўных падаткаў насельніцтва i быў павялічаны амаль у 6 разоў, спаганяліся яшчэ i натуральныя падаткі:

 

1. Мядовая дань. У паасобных сёлах была ўстаноўлена самая разнастайная норма мядовай дані з валокі (агульна з Бабруйскага староства спаганялася 768 камянёў і 1 бязьмен мёду — гэта прыблізна 920 пудоў; камень быў установлены у 6 бязменаў, а бязьмен у 8 фунтаў; 920 пудоў — 14 720 кг).

Валосавічы, Ілейчыцы і Полькавічы з валокі плацілі па 4 бязьмены мёду, сяло Цейкавічы плаціла толькі па аднаму бязьмену. Сяло Мышкавічы вымушана было даваць 4 камяні мёду, а Качэрычы, Хомічы, Глыбокавічы — 32 камяні мёду. Аднак не-каторыя сёлы (Дваранінавічы) зусім не мелі борцяў і не плацілі мядовай дані.

 

2. Іншыя натуральныя падаткі.

Згодна Уставы 1557 г. з кожнай валокі селянін вымушаны  быу  даваць  і бочку  жыта і 1  бочку аўса (бочка была ўстаноўлена віленскай меры, якая была больш за камісій- ную, прыблізна 24 пуды). Далей, з кожнай валою   спаганялася   10 жмень   лёну,   1    гусь,

2  куры,  20  штук яек, 10 вазоў дроў і 1 воз сена.

Кожны крок селяніна быў абстаўлены пэўнымі падаткамі. Так, калі жанчына ці дзеўка выходзіла замуж у чужую воласць, то яна фактычна мусіла выкупляцца. Староства траціла рабочую сілу, таму за жанчыну спаганялася 30 грошай, за дзеўку — 12 грошай ды яшчэ насадкі 4 грошы. Павіннасці сялянства складаліся з рознага рода работ на фальваркі, а таксама і на замак. 3 кожнай аселай валокі кожны селянін мусіў служыць 2 дні прыгону на тыдзень на сваім хлебе, уся воласць мусіла адпрацаваць 12 валок і даваць вартаўнікоў да замку і фальваркаў. Работа на замак павінна была цягнуцца 4 тыдні на год — два тыдні ўвосень і 2 вясной.

Адной з вельмі цяжкіх павіннасцей была падводная. 3 валокі 1 раз на год давалася падвода за 60 міль. На сялян ускладваўся абавязак направы мастоў на «звыклых» мес-цах, ставаў і грэбель пры млынах. На сялянства ўскладваўся як абавязак і сваё збожжа малоць на гэтых млынах. Падданыя воласці не мелі права заводзщь і мець шынкі і карчмы па вёсках, яно належала толькі пану і скарбу. Забаранялася таксама пракладваць новыя гасцінцы: мусяць ездзіць па старых, дзе стаяць карчмы і шынкі.

Такім чынам, падаткі і павіннасціі ся-лянства Бабруйшчыны былі шматлікімі і цяжкімі.

За спагнаннем падаткаў і выкананнем павіннасцей сачыла валасная адміністрацыя, якая складалася з старцаў і заказнікаў. На старца ўскладаюцца зборы падаткаў, ён павінен быў сачыць за захаваннем межаў усяго староства і паасобных сёл і паміж сялянамі, абавязкі па разбору ўсялякага роду спрэчак і непаразуменняў паміж сялянамі, па залюдненню пустых валок, назіранню за выкананнем работ у замку, за станам мастоў. За сваю працу старац карыстаўся «службай», вольнай ад усялякіх падаткаў і павіннасцей. Пасля рэформы старцы карысталіся 2 вольнымі валокамі, а ўвосень, пры спагнанні падаткаў, кожны дым мусіў даць старцам па 2 грошы, рэшата аўсу і курыцу, ад направы мяжы-сцяны ўладання атрымліваў 24 грошы, ад мяжы валок і 6 грошай, за развязванне спрэчак 10 грошай і г. д.

Заказнікі выконвалі загады старца, вы-ганялі  сялян  на  працу,  выконвалі  палі- цэйскія   абавязкі,  сачылі  ў  сваім  сяле  за розным       і    вандроўнымі     людзьмі    і    г. д.

 

Ад часоў першабытных — 1917

 

Яны былі вызвалены ад прыгоннай работы, але мусілі плаціць падаткі.

3 канца XVIII ст. прыгон пачаў павя-лічвацца. Гэта было выклікана пашырэннем панскае воранкі і гаспадарчых падаткаў пад уплывам кан’юнктуры на замежным рынку.

Што датычыць насельніцтва, то ў першай чвэрці XVII ст. у мястэчку ўсіх дымоў было 409, мяшчанскіх 398, а ў воласці — 906 дымаў, сямей 986, у іх сыноу 1454 (сем’і палічаны за кожным зафіксаваным гаспадаром). У XVIII ст. Бабруйскае староства складалася з трох ключоў: Брожаскага, Зарэцкага і Парыцкага. (Сёлы Качэрычы, Хомічы, Глыбокавічы, Мышкавічы, Цейкавічы ўваходзілі ў Зарэцкі ключ.) Грашовыя падаткі складалі вялікую суму, значнымі былі і натуральныя падаткі. У канцы XVIII ст. натуральныя падаткі і павіннасці зусім адпадаюць, іншыя пера-водзяцца на грошы. Гэта сведчыць аб развіцці грашовай гаспадаркі.

Да пачатку XIX ст. межы Бабруйскага староства распаліся. Пасля далучэння Беларусі да былой Расійскай імперыі Бабруйскае староства было вызначана на продаж па частках. Былі распраданы Зарэцкі і Парыцкі ключы,  Брожаскі ключ да самай

 

 

 

 

Суадносіны паміж службамі і валокамі вымеранымі і залюдненымі

 

 

 

 

аграрнай рэформы 1861 г. застаўся ў скарбе.

Такім чынам, у эпоху гандлёвага капіталізму якой-небудзь роўнасці сярод сялянства ўжо не было. Сялянская гаспадарка распадаецца пад уплывам гандлёвых адносін, ідзе працэс эканамічнага распаду сялянства — ажабрачванне асноўнай масы сялян, павелічэнне залежнасці ад пана. Але, з другога боку, сялянства расколваецца на 2 трупы: а) чыншавікоў; 6) прыгоннікаў.

Сам ход эканамічнага развіцця адну, большую, частку сялянства скідаў ў балота паўперызму. Другая, меншая, частка багацела і да XIX ст. сама дарасла да эксплуатацыі тых, якія згубілі сродкі вытворчасці і абярнуліся ў паўпераў.

Да часу рэформы 1861 г. на вёсцы ўжо ўтварыліся два процілеглыя полюсы: вялікае багацце і жабрацтва. Першае ў значнай ступені было спадчынай эпохі, другое з’явілася вынікам развіцця грашовай гаспадаркі. Эканамічны працэс патрабаваў замены старых адносін, выраслі новыя вытворчыя сілы, якія патрабавалі і новых вытворчых адносін. Рэформа 1861 г. з’явілася толькі некаторым афармленнем рэальна склаўшыхся адносін у эканоміцы.

 

 

 

                                                      ДАДАТАК III

 

 

 

 

№ п/п	Назва сёл	Лік старшых служб	Афіцыйна вымерана	Лік залюдненых	У сярэднім на службу	У сярэднім залюдненых	Якасць грунту
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Мішкавічы Глы6окавічы Хомічы Паўлавічы Дваранінавічы Качэрычы Цейкавічы Валосавічы Полькавічы Ілейчыцы	4 2 5 3 3 6 1 - 2,5 -	валок				Добры » » » » » » » » »
			14 10 30 18 20 46 10 10 8 8	1 6 16 12 10 20 4 5 3 3	3,5 5 6 6 6,6 7,6 10 - 11,2	0,25 3 3,2 4 3,33 3,33 4 - 4,4

 

 

 

 

 

 

ДАДАТАК IV

 

Суадносіны паміж залюднеными и пустыми валокамі

ў Бабруйскім старостве пасля аграрнае рэформы

№ п/п

Назва сел

Вымерана (валок)

Залюд-неных

Пустых

% залюд-неных

% пустых

Якасць грунту

 

 

1. Мішкавічы                  14                      1                13                  7,1            92,9                 добры
2. Ілейчыцы                      8                      3                  5                37,5            62,5                 добры
3. Полькавічы                   8                      3                  5                37,5             62,5                 добры
4. Цейкавічы                   10                      4                  6                 40                60                    добры
5. Валосавічы                 12                      5                  7                41,6             38,4                 добры
6. Двapaнiнaвiчы            20                    10                10                50                50                    добры
7. Казулічы                     40                    21                19                52,5             47,5                     –
8. Хомічы                       30                    16                14                58,3             46,7                 добры
9. Кострычы                   20                    11                  9                55                45                        –
10. Падрэчча                    12                      7                  5               58,3             41,7                     –
11. Сяргеевічы                 20                    12                  8                60                40                        –
12. Глыбокавічы               10                      6                  4                60                40                    добры
13. Уласавічы                   16                    10                  6                62,5             37,5                     –
14. Паўлавічы                  18                    12                  6                66,6             33,4                     –
15. Морхавічы                  12                      8                  4                66,6             33,4                     –
16. Качэрычы                   46                    20                26                43,4             56,6                 добры

 

Грашовыя і натуральныя падаткі сялян Бабруйскага староства ў першай трэці XVII ст.

№ п/п

Назва сёл

Грашовыя падаткі

Натуральныя падаткі

Чынш

Арэн.

жыта

аўсу

сена

дроў

лёну

гусі

куры

яйкі

мёду

копы

гро-шы

копы

бочкі

вазы

гор- сцей

штук

коп

штук

кам.

бязьмен

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Цейкавічы Мішкавічы Качэрычы Хомічы Глыбокавічы Паўлавічы Двapaнiнaвiчы Валосавічы Полькавічы Ілейчыцы Казулічы Падрэчча Морхавічы Уласавічы Сяргеевічы Кострычы

12  2 52 40 16 32 18   28   21  7  8 10 12 11

41 – 5/9 56,5 45 54,5 –   26   – – – – – –

– 24 – – – – –   –   – – – – – –

4   1 20 16   6 12   9   11   21   7   8 – 12 11

4   1 20 16   6 12   9   11   21   7   8 – 12  11

4   1 20 16   6 12   9   11   – – – – –   –

40 10 200 160 60 120 90   110   – – – – –   –

40 10 200 160 60 120 90   110   – – – – –   –

4   1 20 16   6 12   9   11   21   7   8 10 12  11

8   2 40 32 12 24 18   22   42 14 16 20 24 22

1 – 6 5 2 4 3   3   7 2 2 3 4 3

20 20 40 20 – – –   40   – 20 40 20 – 40

–   4   32     5 –     7   12   2   2   6   4 26

4 –   –   – –   2   2 – – 1,5 – –

 

 

Друкуецца па кн.: Кернажыцкі К.Аграрная рэформа ў Бабруйскім старостве і эканамічнае становішча яго насельніцтва з XVII да паловы XIX стагоддзя. Мн., 1931.

 

 

 Хваляванні сялян Любоніцкага і Стаўпіцкага

старостваў у канцы XVIII ст.

 

Становішча сялян Любоніцкага староства было вельмі цяжкім, хаця іх павіннасці былі вызначаны інвентаром 1765 г. Арандатары і ўправіцелі маёнткаў Любонічы і Стаўпішчы адбіралі ў сялян усё, імкнучыся задаволіць не толькі ўладара, але знайсці выгаду і для сябе. Жанчын прымушалі днём і ноччу працаваць на панскім двары задарма.

Прадастаўленае ўладарам права распара-джацца маёмасцю і лесам сялян вяло да злоўжывання і самавольства, росквіту сама-дурства. Асаблівай жорсткасцю вызначаліся аканомы Сушкевіч і Харэвіч. Яны неміласэрна збівалі сялян бізунамі, нападалі на сялянскія двары, рабавалі іх, прымушалі адбываць паншчыну, адбіралі ў сялян жывёлу. Любоніцкі аканом Ян Харэвіч з6іў сялянку Агаф’ю Лагойка. Самавольства аканома Сушкевіча дайшло да таго, што ён забіў аднаго селяніна да смерці і абмежаваўся ўплатай 25 грошай літоўскіх, хаця на сейме Рэчы Паспалітай у 1766 г. было прынята законапалажэнне, якое забараняла памешчыкам караць сялян і прадугледжвала высокую меру адказнасці за іх забойства.

Далей   цярпець    такія   здзекі   сяляне Лю-

 

боніцкага староства не маглі. Яны ўзняліся на паўстанне, каб вызваліцца ад беззаконня і самавольства, дабіцца свабоды. На чале паўстання сталі Павел Лагойка, Кузьма і Карней Крэчкі, Радзівон Кутаба і іншыя.

Сяляне без дазволу лавілі рыбу ў азёрах, нападалі на панскія двары, забіралі зерне, адказваліся выконваць павіннасці і падаткі. Сялянскія хваляванні ахапілі большасць вёсак Любоніцкага староства.

Кіраўнікі паўстання Павел Лагойка, Кузьма і Карней Крэчкі разам са сваімі памочнікамі хадзілі па вёсках і заклікалі сялян выступаць супраць памешчыка, арандатараў і ўправіцеляў, не плаціць падаткаў, не выконваць паншчыну. У горадзе Бабруйску група сялян захапіла рэестры аб зборы падаткаў, пазыковыя абавязацельствы і іншыя дакументы.

У Любоніцкім старостве здаўна стаялі дзве шыбеніцы. Павел Лагойка заклікаў сялян на адной з іх вешаць старастаў, на другой — аканомаў.

У чэрвені 1776 г. сяляне Лаўрын Сама-дзелка і Ян Пячонка сабралі некалькі дзесяткаў сялян і ноччу напалі на любоніцкі панскі двор. Яны былі ўзброены косамі, кіямі, сякерамі.  Прыгонныя збілі вартаўнікоў, аканома Харэвіча. Селянін Марцін Самадзелка на паншчыне ў аканома Пятровіча «хапаў яго за грудзі, рваў на ім адзенне, біў яго».

Сяляне вёскі Стаўпішчы збілі панскага цівуна, пагражалі спаліць панскі двор, арганізавалі засаду на аканома Сушкевіча, стралялі ў яго. Селянін Міхей Пячонка збіў вяроўкай любоніцкага аканома. У дакументах гаворыцца: «Гэтыя 6унтаўшчыкі да таго ўстрашылі ўсю воласць, што нават Рэчы Паспалітай падаткаў не плоцяць».

Аднак выступленні сялян Любоніцкага і Стаўпіцкага старостваў былі падаўлены. Павел Лагойка, Лаўрын Самадзелка былі схоплены, высланы ў Варшаву і пакараны смерцю. У прыгаворах Рэчыцкага камісарскага суда ад 31 мая 1782 г. указваецца, што сяляне П. Лагойка і Л. Самадзелка за нанясенне пабояў аканомам і арандатарам былі прыгавораны да пакарання смерцю, а іх памочнікі — Марцін, Федар, Міхей Самадзелкі, Міхаіл Кулага, Сцяпан Акушэвіч і Саўка Мамчыц 6ылі прыгавораны да адсячэння рукі кожны.

 Памятны знак у в. Стаўпішчы

 

Аднак, баючыся новай хвалi народнага староства вырашылі браць з сялян падаткі руху,   уладальнікі  маёнткаў  Любоніцкага   не больш устаноўленых інвентаром.

Е. Бравер.

ВЫПІСЫ 3 КНІГ ГРОДСКІХ РЭЧЫЦКАГА ПАВЕТА АБ ХВАЛЯВАННЯХ СЯЛЯН ЛЮБОНІЦКАГА I СТАЎПІЦКАГА СТАРОСТВАЎ

 

П е р а к л а д   з   п о л ь с к а й

 

1746 г.

 

В присутствии королевского Речицкого гросского суда мне... — жаловался Иван Бобруйский наместник от имени своего верителя Станислава Быковского... за самовольные действия любоницких крестьян: Якима Рябого деревни Пацовка и Аксена Логойку деревни Столпище, которые в сентябре 1746 г... в имении деревни Хомичи истребили пчел в 344 ульях и бортях, произвели порубку на квадратные мили, сделали убытка на 147 талеров, а 5 марта в 1745 г. на 26 талеров, ограбили 6 ружей у стрельца деревни Тейковичи Цебцулевича Семена и товарища его...

 

*         *          *

6 кастрычніка 1746 г.

 

Поверенный Г. Станислава Быковского лично жаловался, что Любоницкого староства крестьяне: Каблук Столяр, Терешка и прочие из деревень Козуличи и Пацева Слобода в сентябре 25 числа 1746 г. в лесной пуще при деревнях Хомичи и Глыбовка истребили пчел в 20 ульях, угрожая другими преступлениями, в прекращении коих, ради взыскания убытков, настоящий протест вписан в Рогачеве в книгу, из коей и выдан выпис Г. Быковскому.

 

*         *        *

 

7кастрычніка 1746 г.

 

Когда я прибыл в лес д. Глыбоковичи, пчел в 20 ульях видел выдернутых и ульи спалены, а в Глыбоковичах 6 порожних из дерев сброшены...

Тамошние крестьяне, как и посторонние люди, донесли, что 25 сентября 1746 г. крестьяне староства Любоницкого деревень Козуличи и Пацева Слобода Каблук и Терешка Столяр, собравши несколько десятков людей, в собственном лесу деревень староства Бобруйского пчел повыдирали, некоторые ульи спалили.

  

*          *          *

 

...Крестьяне в старостве Любоницком проживающих, из коих злобные насильники поименовываются как зачинщики, а именно: Терентий, Яков и Яким Подоляковы в Слободе проживающих, Тимоха Самотретьего, Афанасия Маленького, Федора Юрковича, Корнея Комара, Игнатия Комара, Игнатия Юркова, сына Комара в селе Козуличи оседлость свою имеющих, Каблука Пархона, Гришку Ивана Свиридова, Кеда Самотретьего, Сивого Федора с Титом сыном, Киселя Демида, Лаврена с сыном и зятем Максимом Дударем, Тимоха с сыном Василя Пархомового брата, Столпишских подданых, Якова Самодела Подоляка в д. Власовичи проживающего, Артема Лавринового, зятя Кондратия и других воров, самых главных зачинщиков и похитителей пчел и сожжения улей на несколько сот в лесу Бобруйском с большим количеством вооруженных людей забраны...

Этих уголовных преступников, крестьян д. Любоничи, приговаривающих к 20 тыс. злотых, задержал.

 

*         *          *

20 верасня 1752 г.

 

...что не прекращая многолетние нападения на земли и лес, принадлежащие к Бобруйскому староству,  они  10  января  1752 г. ...  одно  мачтовое  дерево  порубили,  а  другое  вывезли

 

в свою пользу, а в 1752 г. в июле и августе они сено покосили, порубили улья, сделав этим убытку на 4 тысячи злотых польских, все по внушению администратора, который вместо обуздания самовольных и вредных действий поощряет крестьян на дальнейшие преступления...

 

*       *         *

26 верасня 1759 г.

 

...при д. Хомичах — 30 роев пчел выдернуты, мед забран, колоды испорчены.

 

*       *        *

25 чэрвеня 1769 г.

 

Я, королевский возный... 1769 года июня 25 дня, приглашенный в д. Тейковичи, владения гг. Быковских, удостоверяю, что в оной ограда срублена и забрано по приказанию жены любоницкого старосты Елизаветы Завишиной 1769 года июня 20 дня дворовыми крестьянами ее из д. Столпище, которые сверх сего похвалялись и угрожали другими преступлениями...

 

*        *        *

 

...Крестьяне д. Столпище нарушили границы имения, постоянно занимают земли и опустошают леса Бобруйского староства. 20 июля 1769 г. толпою напали на д. Цейковичи, срубили ограду, скосили сено и забрали на 50 возов, угрожая и другими преступлениями...

 

*        *        *

3 кастрычніка 1769 г.

 

Я, королевский возный, ... отдав под арест и поручительство крестьян: Данилу Елисеева, Тита Федорова с сыном Гришкою, Демида, зятя его Каблука, Андрея Свиридова и прочих, Игнатия Юркова и прочих деревни Слободы староства Любоницкого, как преступников, сделавших вреда на 10 т. литовских грошей, с тем, чтобы явились к ответу во Временный декабрьский Речицкий гродский суд.

Речицкий возный Степан Сулдан.

 

*        *        *

28 сакавіка 1770 г.

 

...1770 года марта 16 дня я, Речицкий возный, свидетельствую, что вручен мною вызов к суду... эконому любоницкому Ивану Болестровичу и администратору столпищскому Фадею Козицкому и крестьянам деревень: Столпищи, Козулич и Слободы, а именно: Алексею Логойко, Демиду и Павлу Логойкам, Степану, Аникею, Алексею Амелькову, Семену Короткому, и другим деревни Столпищи; Данилу Алексееву, Титу Федорову, с сыном Гришкою и зятем Каблуком, Андрею Свиридову и другим деревни Козуличи; Марку Комару, Никите Комару, Игнатию Юркову и проч. деревни Слободы в фольварке Столпище, с тем, чтобы явились в мае месяце в Речицкий Гродский суд, к ответу против иска в 10 т. коп грошей литовских, в обеспечение коих ответчики подвергнуты аресту и поручительству.

 

Подписал Речицкий возный                                                                          Степан Сулдан.

1770 года марта 28 дня...

 

*        *        *

 

Милостивый государь!

 

Любоницкие крестьяне более 90 человек сделали нападение на Бобруйскую пущу, крестьяне деревни Хомичи пчел истребили 100 колод с разрешения своих господ. Поэтому прошу Вас к гл. судьям теперешнего Гродского суда, прося их о посредничестве к г. Предсе-дательствующему Ясинскому, чтобы он обуздал этих мятежников в отвращение больших преступлений. С должным уважением остаюсьВашим, милостивый государь, доброжелательным и покорным слугою Иван Рошковский.

 

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф, 197, воп. 3, спр. 24155, л. 234, 236–237, 241, 243–247, 255, 257–258, 261.

 

 

Праўду шукалі

 

Праз стагоддзе да нас дайшлідакументы, з якіх мы маем магчымасць даведацца аб некаторых фактах жыцця нашых продкаў. Вось, напрыклад, пастанова Быхаўскага земскага суда ад 13 верасня 1829 г. Іўказ Се­ната ад 27 студзеня 1830 г. У іх гаворыцца аб пакаранні сялян вёскі Шмакі. Дакумен­ты паведамілі нам аб тым, што гаспадарыў у той час у вёсцы Шмaкi пан Зялінскі, разбэшчаны, свавольны пан, за якога, як і за ўсіх паноў, гарой стаяла начальства, гатовае па панскаму кіўку чорнае зрабіць бе­лым. Што толькі не прыдумваў ён, каб павялічыць свае прыбыткі, якіх толькі павіннасцей не ўскладваў на сялян. Засуха або град, неўраджай або іншае няшчасце — не бяда: у яго сродкаў хопіць — на яго ж сяляне працуюць.

Цярпелі шмакоўцы, доўга цярпелі,ішлi гады. Саранчой папаўзлі па нашай зямлі напалеонаўскія полчышчы. Знішчалііх і шмакоўскія сяляне. Сілу сваю адчуў беларускі селянін у гэтай барацьбе з чужаземцам.

А пан Зялінскі вось да чаго дадумаўся. Загадаў ён, каб начную варту маёнтка неслі жанчыны. Дзень працуюць яны ў полі, а ўначы ідуць вартаваць свірны, хлявы, пакоі панскія.

3 жахам адпраўлялі сяляне жонак і дачок у лапы пана. Усё часцей да сялян даходзілі чуткі аб яго свавольствах. Не пойдзе на варту якая з жанчын — да смерці збівае яе пан. У сё гэта ўзрушыла шмакоўцаў. Вольнымі вечарамі пачалі збірацца яны ў хаце Грышкі Фядосава, вострага на язык, дасціпнага, працавітага чалавека. Часта заходзіў сюды і стараста вёскі Кузь­ма Ігнатаў. Вырашылі сяляне пісаць скаргу на свавольствы пана вышэйшаму началь­ству. Як вулей растрывожаных пчол гудзелі Шмакі. Асобныя 6аяліся падпісвацца пад гэтай петыцыяй. Вывела іх з нерашучасці яшчэ ад на «мудрасць» пана. Ён загадаў, каб сяляне ў святыя дні не хадзіліў царкву, а працавалі на панскім полі, а ён, пан, бліжэй да Бога стаіць, адмоліць грахіі за сялян.

 

 

 

 

 

Назаўтра ніхто з сялян не пайшоў на працу ў панскі двор, не пусцілі прыгонныя сяляне і жонак на варту. Адправіліся іхадакі з петыцыяй у Магілёў да губернатара.

Пан  пачаў шукаць зачыншчыкаў бунту,   пайшлі  ў  ход   розгі.   Але  яны не змаглі прымусіць сялян да пакорнасці. Пан  накіраваў  справу   ў  земскі  суд. Суд адбыўся хутчэй, чым сяляне атрымалі адказ   ад    губернатара.   Пры    следствах  і   на   допыце    сяля­не   трымаліся    смела і незалежна.  Разам  з   Грышкай Фядотавым   і  Кузьмой   Ігнатавым   яшчэ 9  чалавек  заявілі,  што  уладальніку свайму пакарацца не стануць іпасылаць сваіх жанчын вартаваць панскі двор таксама не будуць.

Павятовы суд вынес рашэнне: «У страх і прыклад другім сялянам пакараць Фядосава іІгнатава на месцы злачынства бізунамі, даўшы кожнаму па 60 удараў, пакінуць іх на месцы жыхарства пад парукай уладальніка, а калі ён іх узяць не згадзіцца, то саслаць на жыхарства ў Сібір, з залікам пану за рэкрутаў. А іншых аднавотчыннікаў:Івана Шкіціна, Кірэя Шкіціна, Антона Дзямідава, Захара Кандратава, Кірэя Фышава, Мацвея Ігнатава, Іазефата Нікіфарава, Лявона Карнеева іВасіля Антонава, калі яны падпісак уладаль­ніку не дадуць, аддаць усіх Магілёўскаму галоўнаму суду». Грышку ж Фядосава іпасля пакарання бізунамі вырашылі трымаць у Быхаўскім астрозе, пакуль вышэйшае начальства не дасць аб ім свае суджэнне.

А што ж з сялянскай скаргай?

Ва ўказе Сената адзначаецца: «Послу­чаю принесения крестьянами помещика жа­лобы      Могилевскому     губернатору на помещи­ка   своего   в   разных   чинимых им притесне­ниях   и   запрещении   ходить в праздничные дни в церковь, маршалак Быховского повета во исполнение предписания Могилевского губернатора, прибыв   на   место   и  учинив   разы­скания, нашел жалобу крестьян несправед­ливой».

 

 

Тут жа адзначаецца, што «назван- ныя  Федосов и Игнатов упрямые и грубые, так же как и другие их одно- вотчинники ленивые». Рашэнне павя- товагасудапакінута Сенатам у   сіле, толькі з меншай колькасцю  ўдараў

 

КІРАЎШЧЫНА Ў XIX - ПАЧАТКУ XX ст.

 

У XIX — пачатку XX ст. тэрыторыя сучаснага Кіраўскага раёна ўваходзіла ў склад Бабруйскага павета Мінскай губерні, Быхаўскага i Рагачоўскага паветаў Mінскай губерні. У 1897 г. тут было больш 100 населеных пунктаў, у якіх пражывала 26 719, а ў пачатку XX ст.— 32 844 чал.¹ Апрача карэннага беларускага насельніцтва, тут жылі стараверы-велікарусы. У 1876 г. у слабадах Капусціна пражывала 175 сем’яў, Вязаўка — 50, Падлешчанка — 64, Скрыпліца — 101, Негаўля — 60, Камерава — 64, Бабін Хутар — 13, Парфенкавіцкая Слабодка — 65, Полькавічы — 24 i Шпілеўшчына — 7² (гл. «Стараверы-велікарусы на Кіраўшчыне»). На тэрыторыі раёна было некалькі яўрэйскіх пасяленняў: сяліба Феліксаполле, дзе ў 1897 г. налічвалася 258 жыхароў, i Ітэль-Сяліба (у 1851 г. — 106 мужчын i 101 жанчына). Частка яўрэяў пражывала ў в. Добасна i ў мяст. Любонічы, у апошнім у 1851 г. налічвалася 189 мужчын i 226 жанчын.

 

бізунамі – Фядосаву i Ігнатаву па трыццаць удараў кожнаму.

Мабыць, тады i з’явілася народная прымаўка: «Рука руку мые i абедзве чыстымі застаюцца»...

              Д. Абрамовіч.

 

Да сярэдзіны XIX ст. на тэрыторыі раёна існавала феадальна-прыгонная сістэма. Землеўладанне на Кіраўшчыне мела буйнапамесны характар. Самыя буйныя ўладанні належалі фон Гойеру. Выпіска з інвентару, складзеная па маёнтку Качэрычы яшчэ ў 1844 г., сведчыць аб тым, што ў гэтага памешчыка налічвалася 17 436 дзес. зямлі з якіх 15 243 належалі асабіста яму, а астатнія 2193 дзес. былі размер-каваны паміж 1130 душамі сялян. Вялікай колькасцю зямлі валодалі браты Іосіф і Эдуард Булгакі. Першаму належалі маёнткі Нямкі і Боркі і 10 503 дзес. зямлі, другому – маёнткі Жылічы і Добасна і 12 971 дзес. зямлі. Памешчык I. Берман меў маёнтак Кісцяні і 12 548 дзес, I. Бруевіч – Збышын і 5090 дзес, Кельчэўскі – маёнткі Валоса-вічы і Шараеўшчына і  2734 дзес. зямлі³.

Паводле архіўных звестак, сялянства на Кіраўшчыне знахо-дзілася ў крызісным становішчы. Асноўная прычына — памер павіннасцей. У Мінскай губерні

 

 

Жыліцкі дварцовы ансамбль,

Помнік архітэктуры XIX ст.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

існавала вялікая разнастайнасць у іх выкананні. У большасці маёнткаў паншчына ў 156 дзён мужчынскіх і 104 жаночых у год (па 3 мужчынскіх і 2 жаночых у тыдзень) былі звычай- най справай. Многія маёнткі былі і з большай колькасцю паншчыны. Акрамя яе, сяляне адбывалі яшчэ і дадатковыя рабочыя дні — «гвалты» (у Магілёўскай губерні — «згоны»).

Па сведчанню М. В. Доўнар-Заполь скага, на сялян ускладвалася мноства іншых павіннасцей: шарваркі — бу даўнічыя работы ў пана; падводная, ці падарожчына, калі трэба было весці панскае збожжа на млын або да месца збыту; старожа — абавязак сялян з'яуляцца па чарзе ў панскі двор для выканання розных  хатніх  спраў;  акуркі — начная малацьба; дарэмшчына — збор у панскіх угоддзях ягад, грыбоў і інш. Прыгонныя плацілі чынш грашыма і хлебам, пастаўлялі ў панскі двор дробную птушку, мёд. Звыш таго, селянін павінен быў задавольваць апетыты шматлікай прагнай адміністрацыі маёнткаў.

Некаторыя вытрымкі з архіўных матэрыялаў паказваюць безабарон-насць сялян, іх бяспраўнае стано-вішча. За ўсялякую правіннасць, неакуратнасць і несвоечасовасць у выкананні работ сяляне падвяргаліся цялесным карам. Гэта і пабоі  «чым папала», і прывязванне да слупа, і падвешванне звязанага, і розгі. Некаторыя пакаранні заканчваліся хваробай і нават смерцю прыгоннага. Сяляне скардзіліся ўладам на жорсткае абыходжанне з імі памешчыкаў і арандатараў, больш смелыя разбягаліся.

Так, сяляне памешчыка Ігнація Булгака з вёсак Барчыцы, Лешчанка, Лёўкавічы, Харлапавічы і Жылічы ў жніўні і верасні 1839 г. падалі пра-шэнні магілёўскаму губернатару, у якіх пісалі аб сваім цяжкім стано-вішчы. За два тыдні да гэтага яны хадайнічалі перад памешчыкам аб замене добасненскага старасты Мі-хаіла Раманава.  Эканомія,  калі да-ведалася аб гэтым, вырашыла ад- правіць першага «зачинщика» — Фе-дара Нікіціна — у Бабруйскі замак, але сяляне сілай адбілі яго ад варты і, пакінуўшы службу, адправіліся на-тоўпам у Магілёў; па дарозе да іх далучыліся яшчэ некалькі чалавек.

Вось што пісаў у сваім прадстаўленні ад 4 студзеня 1840 г. магілёўскі генерал-губернатар:

«...Сяляне памешчыка Рагачоўска-га павета Ігнація Булгака ў коль-касці 38 чалавек, адлучыўшыся з ма-ёнтка, былі ўзяты ў мяст. Буйнічы земскай паліцыяй і пад канвоем пры-ведзены ў Магілёў 30 мінулага снеж-ня. Па іх патрабаванню яны былі прадстаўлены мне і падалі прашэн-не, у якім скардзіліся на свайго ўла-дальніка за бязлітаснае з імі абыхо-джанне і прыгнёт работамі, чым яны даведзены да крайняй галечы і знясі-лення, церпяць холад і голад, многія уцякаюць, а некаторыя нават паміра-юць ад голаду і бесчалавечых пакаранняў бізунамі»⁴.

Сяляне пад канвоем былі адпраўлены на пастаяннае месца жыхарства, спраўніку было прадпісана ўнушыць ім паслухмянасць свайму пану, а ваеннаму павятоваму начальніку падпалкоўніку Какарака правесці следства па гэтай справе.

У ходзе разгляду скаргі сялян было ўстаноўлена, што, акрамя паншчыны, яны працуюць на памешчыка нават у нядзельныя і святочныя дні; на апрацоўку сваіх палёў ні часу, ні сіл ужо не застаецца. Асабліва люту-юць аканомы, старасты, бо сам пан не вядзе сваю гаспадарку. Так, аканом ф. Добасна выкарыстоўвае сялян на эканамічных работах звыш трохдзённага прыгону, жорстка абы-ходзіцца з імі. У пачатку 1838 г. па яго загаду былі пакараны Цярэнцій Ільін з в. Кісцяні і Харытон Карнееў з в. Барчыцы, якія потым доўга хварэлі і памерлі.

Селянін в.Лешчанка Мацвей Фёда-раў за невыпрацоўку цыновак па волі аканома Баркоўскага старастам  Міха-ілам  Раманавым  быў пакараны да ста

ўдараў бізунамі так бязлітасна, што не мог стаяць самастойна i далей ужо яго вымушаны былі падтрымлі-ваць у час экзекуцыі. Ян Пятроў быў пабіты Баркоўскім па «галаве рукамі ў святліцы, потым выцягнуты за ва-ласы на двор i пабіты бізуном, разрэ-заным на 6 частак, да той па-ры, пакуль кроў з раны не пацякла ручаём, якую сабака Баркоўскага як ваду хлябтаў».

Сяляне в. Лёукавічы, гаворачы аб жорсткім абыходжанні з імі Баркоўскага, паказалі, што i пісар ф. Добасна Снітко таксама караў ix бізунамі i розгамі ад 10 да 20 удараў; селянін Барыс Лук'янаў паказаў, што Снітко б'е бізуном па руках цяжарных жанчын.

Аксіння Паўлава расказала аб тым, што аканом Трыдзенскі спачатку cxaпіў яе за валасы, ударыў аб зямлю i бiў бізунамі так, што на трэці дзень пасля пабояў яна скінула нежывое дзщя. Некаторыя жанчыны скардзіліся, што аканомы схілялі ix да пралюбадзейства. Следства паказала, што «...сяляне, сапраўды, церпяць недахоп у харчаванні, выкарыстоўваюцца на работы цяжкія i знясільваючыя, не выключаючы i нядзелі, што асабістыя павіннасці ix зусім не абмежаваны i прыгнечаны цяжарам да такой ступені, што яны нават не паспяваюць апрацоўваць сваю зямлю»⁵. Акрамя таго, сяляне працуюць без заліку паншчыны на прадпрыемствах памешчыка. За бесчалавечныя адносіны да сялян урад хацеў узяць маёнтак у апеку, але на абарону Булгака узняліся другія землеўладальнікі. Былі вызвалены ад пасад упраўляючы i аканомы. Такім чынам справа была завершана.

Цяжкім было становішча сялян i ў другіх маёнтках. Паражэнне паўстання 1830 — 31 гг., голад i цяжар прыгнёту яшчэ больш узмацнілі супрацьстаянне паміж памешчыкамі i прыгоннымі. Звяртае на сябе ўвагу i той факт, што нават прадстаўнікі пануючых класаў бачылі немагчымасць утрымання сялян у прыгоннай залежнасці. Так, мінскі губернатар Допельмайер у сваім цыркуляры да павятовых прадвадзі-целяў дваранства ў 1842 г. пісаў: «У гэтай губерні амаль усюды пануюць варожыя адносіны сялян да ix ула-дальнікаў. Прычынай узнікнення гэ-тай сумнай з'явы, на мой погляд, з'яў-ляюцца падбухторванні зламысных асоб, але найчасцей тое, што ўладаль-нікі перадаюць сваіх сялян у рукі бес-сардэчных, грубых і карыслівых ака-номаў і арандатараў, якія нагружаюць іх празмернай працай, мучаюць бесча-лавечнымі пакараннямі, нягледзячы ні на ўзрост, ні на пол, ні на хваробы, і адмаўляюць ва ўсялякай дапамозе ў набыцці рэчаў, неабходных для пад-трымання сялянскага быту. У некаторых маёнтках уціск ідзе і ад памешчыкаў»⁶.

Непарадкаванне сялян выклікала вялікую заклапочанасць як памешчы-каў, так і ўрада. Наспявала сялянская рэформа. У красавіку 1844 г. былі створаны губернскія камітэты для складання інвентароў (вопісаў маёнт-каў з паказаннямі колькасці сялян, жывёлы, надзелаў і павіннасцей). Яны былі ўведзены ў дзеянне ў 1845–47 гг. і заставаліся ў сіле да адмены пры-гонніцтва, але справа па іх скла-данню, перапрацоўцы, удакладненню, асабліва ў Maгiлёўскай губерні, ішла вельмі марудна. Становішча сялян не паляпшалася, у некаторых месцах стала яшчэ горшым. Да таго ж памешчыкі імкнуліся павялічыць прыбыткі са сваіх маёнткаў, у сувязі з чым пачалі вырабляць больш пра-дукцыі на продаж. Гэта прывяло да пашырэння памешчыцкай запашкі за кошт скарачэння сялянскага земле-карыстання. Абеззямельванне сялян асабліва xyткімi тэмпамі пачалося з 1857 г., калі было аб'яўлена аб па-чатку падрыхтоўкі рэформы.

У такім становішчы прыгоннае права не магло заставацца, бо яно да-вала такое збядненне краіны, такі жах народнага бедства, што без пераваро-ту зверху або знізу справа так далей заставацца не магла.

Цікавасць для нас прадстаўляюць архіўныя     матэрыялы    таго     часу.

У лістападзе 1860 г. магілёўскі губернатар пісаў міністру ўнутраных спраў аб становішчы ў губерні: «Сяляне так доўга ўжо чакаюць, надзеі іх павялічыліся ў такіх памерах, што неабходна ўсведам-ленне: у многіх мясцовасцях гра-мадская думка, спакой вісяць на валаску і не могуць быць забяспечаны толькі пастаянным наглядам і ра-зумным папярэджаннем малейшых хваляванняў і сутыкненняў, і гэта вельмі цяжка, так як многія па-мешчыкі самі падбухторваюць сялян на хваляванні перавышэннем і зло-ўжываннем сваёй улады, як бы спя-шаючыся атрымаць апошнія выгады з прыгоннага права»⁷.

У такіх абставінах царскі ўрад пачаў падрыхтоўку і правядзенне «ся-лянскай» рэформы зверху. У нашай мясцовасці яна праводзілася на пад-ставе «Агульнага» і аднаго з мясцо-вых «Палажэнняў» ад 19 лютага 1861г. Сутнасць вызвалення, як вя-дома, была у надзяленні сялян зямлёй і ў арганізацыі самакіравання валас-ных сельскіх таварыстваў. Памешчык меў права пакінуць у сваіх руках ад 1/3 да 1/2  карыснай зямлі, але частка яе адводзілася ва ўласнасць сялян. Апошнія павінны былі заплаціць вы-куп і за зямлю, і за свабоду. Грошай у сялян не было, а памешчыкі хацелі атрымаць ix адразу. Таму пры выкупе сяляне плацілі землеўладальніку 20 працэнтаў адпаведнай сумы, астатнія 80 працэнтаў памешчыку давала дзяр-жава. Сяляне такім чынам рабіліся яе даўжнікамі цэлых 49 гадоў. Яны па-вінны былі выплачваць не толькі суму доўгу, але і вялікія працэнты за пазыку. Прычым, на працягу дзевяці гадоў сяляне лічыліся часова-абавязанымі і за карыстанне надзелам, як і раней, павінны былі адбы-ваць паншчыну ці плаціць памешчыку чынш. Усё гэта замацоўвалася ва Устаўных граматах. Як паказала паз-ней праверка гэтых дакументаў, памешчыкі Мінскай губерні ўсяляк парушалі «Палажэнне». Яны давалі сялянам дрэнную зямлю, скарачалі іх надзелы або адводзілі іх далека ад вёскі. Ка-рыстаючыся тым, што рэформа абыхо-дзіла пытанне аб сервітутах (права сялян карыстацца некаторымі ўгод-дзямі, сенажацямі на панскай зямлі, памешчыкі пазбаўлялі сялян пашы, лугоў, лясоў і г. д. Кутнікі, бабылі і вольныя людзі зямлі не атрымалі. Вось так парваўся вялікі  ланцуг прыгону: адным канцом ён лёгенька пагладзіў пана, а другім моцна ўда-рыў па мужыку. Вызваліўшыся юры-дычна з-пад улады пана, сялянства па-ранейшаму заставалася эканамічна залежным ад яго.

Устанаўленне часовых абавязкаў, звязаных з адбываннем паншчыны і выплатай аброку, не магло не вызваць абурэння сялян. Адразу ж усхва-ляваліся сяляне памешчыкаў Булга-каў. У маі 1861 г., калі прыстаў зага-даў сабраць у в. Добасна старэйшых сялян, з'явіўся натоўп у 500 чал. Ся-ляне заявілі, што не будуць служыць больш аднаго дня паншчыны. Калі ж прыстаў захацеў перапісаць імёны га-лоўных бунтаўшчыкоў, то яму не да-зволілі гэтага зрабіць⁸. Сяляне былі пакараны розгамі але не змірыліся са сваім становішчам, і тады ў маёнткі былі пасланы войскі. Аб тым, як яны распраўляліся з непакорнымі, пісаў адзін з удзельнікаў карнага атрада Мейер у пісьме да свайго сябра Ф. М. Нельгоўскага ў Пецярбург у чэрвені 1861 г.: «...Мне прызначылі ролю ўтаймавальніка і паслалі на ўціхамір-ванне сялян у маёнткі пана Булгака на мяжу Мінскай і Магілёўскай губер-няў. Нас жа зрабілі поўнымі катамі: мы пераходзім з месца на месца, б'ём, куём (у ланцугі), ссылаем, а хто невіноўны, тым толькі лупцоўка — за валасы ды за бароды»⁹.

У кастрычніку 1861 г. 112 сялян с. Збышын памешчыцы Ганіпроўскай адмовіліся выконваць павіннасці. Міравы  пасрэднік  устанавіў  парадак,   але  ненадоўга.  Магілёў-скі генерал-губернатар вымушаны быў  камандзіраваць  сюды  60  салдат магілёўскага    батальёна    ўнутра-най аховы¹⁰. Праз пяць дзён штаб-афіцэр   корпуса   жандараў    даносіў

шэфу жандараў аб падаўленні хваляванняў сялян у с. Збышын: «...прынятымі мерамі парадак i паслухмянасць сялян памешчыцы Ганіпроўскай цалкам адноўлены»¹¹.

Сялянскія хваляванні ў 1861 г. узнікалі яшчэ ў сувязі з выбарамі сельскага кіраўніцтва, якое, згодна «Палажэння», павінна было падпарадкоўвацца міравому пасрэдніку. Сяляне адстойвалі сваіх выбарных і адмаўляліся пад¬парадкоўвацца службовым асобам, прызначаным міравым пасрэднікам. Характэрны выпадак адбыўся у Качэрыцкай воласці. Пасля выхаду ў свет Маніфеста 19 лютага сяляне палічылі сябе свабоднымі ад выканання павіннасцей і адмовіліся ад «гвалтаў». За гэта міравы пасрэднік пакараў іх валаснога старшыню Кузьму Альшэўскага спачатку штрафам, а потым хатнім арыштам на некалькі дзён. У сувязі з тым, што сяляне працягвалі супраціўленне, у снежні 1861 г. Альшэўскі быў вызвалены ад пасады «за бяздзейнасць па службе, у адносінах неакуратнага выканання сялянамі інвентарных павіннасцей»¹². У якасці валаснога старшыні міравы пасрэднік прызначыў Кірылу Якаўлева. Тады Альшэўскі звярнуўся за падтрымкай да сялян, якія з'явіліся ў Качэрыцкае праўленне і патрабавалі ад Якаўлева вярнуць пячатку іх выбарнаму старшыні. Калі той адмо-віўся гэта зрабіць, сяляне вёсак Ста-раселле, Глыбокавічы і іншых накіра-валіся да міравога пасрэдніка і заявілі яму, што прызнаюць толькі свайго выбарнага старшыню і нікому іншаму падпарадкоўвацца не будуць. Той у дзеяннях сялян убачыў бунт і пры да-памозе паліцыі ўціхамірыў іх, а Аль-шэўскі быў аддадзены пад суд «як га-лоўны завадатар хваляванняў і пад-бухторшчык сялян да непадпарадка-вання панскай уладзе»¹³.

Часта пратэсты сялян былі выкліканы парушэннямі памешчыкамі і міравымі пасрэднікамі саміх «Пала-жэнняў» 19 лютага. Таму найбольш распаўсюджанымі ў вёсках сучаснага раёна былі выступленні, звязаныя з пазямельнымі адносінамі сялян і памешчыкаў: захопы ворнай зямлі, лугоў, пашы, супраціўленні пры размеркаванні зямель, адмовы плаціць выкупныя плацяжы.

Так, сяляне-стараверы вёсак Скрыпліца, Капусціна, Негаўля, Камерава амаль 14 гадоў (з 1876 па 1890) судзіліся ў розных інстанцыях з памешчыкам фон Гойерам за размежаванне i памер арэнднай платы, у 1888 г. адбылося ўзброенае супраціўленне жыхароў слабады Капусцінай пры запашцы гэтым жа памешчыкам адыходзячай да яго па выкупному акту часткі зямлі.

Незадавальненне сялян выклікала i тое, што ўвесь лес належащ памешчыкам ці казне, сялянам забаранялася карыстацца ім для сваіх гаспадарчых патрэб. Таму самавольныя парубкі лесу, сутыкненні з аховай былі звычайнай справай. Так, у чэрвені 1835 і 1836 гадоў сяляне мяст. Любонічы, вёсак Падрэчча, Слабада самавольна рас-чысцілі лес у Любоніцкай казённай дачы, у 1840 г. — сяляне вёсак Казу-лічы і Стаўпішчы Яўмен Бандарчук, Аўсей і Ларка Свірыдаў, Антон Янушкевіч,  у  лютым  1841 г.  сяляне в. Падрэчча Герасімовічы і Васіль Пятруша самавольна пасеклі лес. За парубку ліпавых дрэў у казённым маёнтку Любонічы ў ліпені 1864 г. сяляне Кузьма Лазаковіч і Якуб Пін-чук атрымалі па 40 удараў розгамі. У сакавіку 1870 г. рашэннем Мінскай палаты крымінальнага і грамадскага суда на сялян в. Стаўпішчы Васіля Клімовіча, Лявона Крэцьку, Сцяпана Пячонку, Васіля і Емяльяна Лагойкаў было накладзена спагнанне ў суме 294 р. 52 к. за самавольную парубку лесу ў Любоніцкай дачы. Такіяя дзеянні працягваліся і ў 1885, 1894 — 95 гадах. Нярэдкімі былі і сутыкненні з лясной аховай, збіванне леснікоў, захоп сенажацяў, патравы.

У першыя гады рэалізацыі сялян-скай рэформы на Беларусі адбылося паўстанне (1863 – 64 гг.). Звестак пра ваенныя дзеянні на  тэрыторыі  сучас-

нага раёна не знойдзена, але ў мясцо-васцях, якія знаходзяцца побач з Ki-раўшчынай, дзейнічалі атрады паў-стаўшых: на Міншчыне — Баляслава Свентар-эцкага, на Магілёўшчыне — Людвіга Звяждоўскага, у Быхаўскім павеце — група Анцыпы, у Рагачоў-скім — Грыневіча i Дзержаноўскага.

Паўстанне напалохала царскі ўрад, які вымушаны быў правесці шэраг кардынальных мер па сялянскаму пытанню (Указы ад 1 сакавіка, 2 лістапада 1863 г. i 28 красавіка 1865 г.). Спыняліся часоваабавязаныя адносіны паміж сялянамі i памешчыкамі, сяляне пераводзіліся ў разрад уласнікаў, ім былі павялічаны зямельныя надзелы i зменшаны выкупныя плацяжы на 20 працэнтаў. Акрамя таго, ix землі аддзяліліся ад памешчыцкіх уладанняў. Не былі забыты i дробныя арандатары: арэндная плата чыншавікоў была паменшана на 20 працэнтаў, за імі замацоўвалася арэндная зямля. Былі надзелены зямлёй беззямельныя i вольныя людзі. Сярэдні памер сялянскіх адрэзкаў пасля законаў 1863 г. складаў у Мінскай губерні 5,6 дзес, у Maгiлёўскай — 4,9 дзес. на адну душу.

Памешчыкі вымушаны былі перайсці да капіталістычнага найма рабочай сілы i адработачнай сістэмы. Акрамя таго, яны імкнуліся i сваю гаспадарку перабудаваць на капіталістычны лад, адкрывалі ў маёнтках невялікія прадпрыемствы.

Да рэформы 1861 г. на Кіраўшчыне было нeкaлькi дробных прадпрыемстваў. Вядома, што ў 1798 г. у старостве Любоніцкім у в. Гута icнaвaў шкляны завод, у 1810 г. пры двары Любоніцкім i ў вёсках Гута, Кострычы, Пацава Слабада працавалі млыны, у Любоніцкім старостве ў вёсках Сяргеевічы, Любонічы, Гута, Морхавічы, Уласавічы, Казулічы, Пацава Слабада, Гарадзец, Кострычы i Качэрыцкай Слабадзе былі адкрыты карчмы. У 1846 г. у маёнтку Іосіфа Булгака  працаваў  шкляны   завод, які   выпускаў   простае   шкло, бутэлькі, штофы, слоікі. У 1846 г. тут   працавалі   два   майстры — немцы і мясцовыя рабочыя, было выпушчана   12 560   штук   вырабаў   на   суму

373 руб. 50 кап. срэбрам¹⁴. У 1854 г. у Рудні-Дабрыцкай у Вітольда Лашкевіча працавала сукнавальня, якую арандаваў дваранін Аляксандр Караткевіч, у засценку Капачоўка — тлушчава-свечачны завод, які належаў памешчыку Э. Булгаку. Пасля 1861 г. на тэрыторыі сучаснага раёна пачынаюць узнікаць прадпрыемствы дробнай рамеснай вытворчасці па перапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі з наймам рабочай сілы. Так, у 1861 г. у в. Кісцяні, маёнтку I. Бермана, працаваў вінакурны завод, дзе было 10 рабочых, якія выпускалі прадукцыі на 3747 руб. У маёнтку Добасна памешчыка Э. Булгака быў цукровы завод, які вырабляў прадукцыі на 11 475 руб., збыт яе пра водзіўся як на месцы, так і ў Маскве, Херсоне, Крэменчугу; у маёнтку Качэрьгчы памешчыкаў фон Гойераў — шкляны завод з рыбыткам у 6250 руб.¹⁵

У 1870 г. у фальварку Нямкі Іосі-фа Булгака быў заснаваны сукнаваль-ны завод, на якім у 1881 г. працаваў адзін рабочы, даход складаў 60 руб. у год. У 1880 г. у маёнтку Добасна 3. Булгака быў заснаваны вінакурны за-вод (арандатар Шалкоўскі), у 1881 г. тут працавалі 12 рабочых, а прыбытак састаўляў 3443 руб.; у 1890 г. ужо 8 рабочых давалі прадукцыі на 5000 руб. у год. Э. Булгаку належала і сукнавальня ў Жылічах, якая давала 720 руб. прыбытку. У 1880 г. працавалі таксама паташныя заводы ў в. Боркі Арона Брука (у 1881 г. 4 чалавекі выпускалі прадукцыі на 3000 руб.) і ў 1881 г.— у в. Колбава (1 рабочы, 100 руб. гадавога прыбытку). У 1886 — 90 гг. працавалі вінаробныя заводы у маёнтках Качэрычы і Жылічы, мукамольны X. Фарбера ў мяст. Любонічы, вінаробны і солада-вы I. Жукоўскай у фальварку Дунаек Чыгірынскай вол., у маёнтку Кісцяні Скандовых, ваўначоска Кацнель-сонаў у    в.  Пацава    Слабада,   5 ва-

 

Кіраўшчына ў канцы XIX ст.

 

 

дзяных млыноў, 28 паветраных і 8 крупадзёрак¹⁶.

У Любонічах, Борках, Шмаках, Нямках, Кострычах, Шпілеўшчыне, Гарадцы і Рудні знаходзіліся млыны. Да 1897 г. у Пархімкавічах быў пабу-даваны маслабойны завод, у Збышы-не — сукнавальня, у в. Пацава Слаба-да — вінаробны і цагляны заводы, конныя крупадзёркі былі ў Казулічах, Стаўпішчах, Пацавай Слабадзе.

Ёсць звесткі аб гандлёвых і пра-мысловых прадпрыемствах за 1894 г.

у Любоніцкай воласці: 6 заезных дамоў і корчмаў, у тым ліку ў Любонічах — 3, Казулічах, Стаўпішчах   i  Пацавай  Слабадзе — па      адной,      8      крам     дробных

 

 

 

 

тавараў, 3 мясныя, піўная, яўрэўская лазня, паравы млын і 2 крупадзёркі; у Бортнікаўскай воласці: 4 крамы, 10 піцейных, 3 заезныя дамы (ў Дваранінавічах, мяст. Пархімкавічы, Паўлавічах), 2 крамы дробных тавараў у  Паўлавічах¹⁷.

У 1899 г. працавалі лесапільны завод у маёнтку Любонічы, які належаў купцу Кацнельсону; вадзяныя млыны Р. Есьмана ў маёнтку Вязаўка, Ф. Аляксандрава ў Ахоцічах, Кутаевых у в. Паўлавічы¹⁸.

У 1915 г. працавалі 2 дзягцярна-шкіпідарныя заводы Б. Файнштэйна ў лясніцтве Любоніцкай казённай дачы.

Манаполія дваран на зямлю спрыяла таму, што ўсе фабрыкі і заво-

 

ды ў асноўным былі сканцэнтраваны ў руках памешчыкаў, але часта яны аддавалі і свае прадпрыемствы i нават цэлыя маёнткі ў арэнду. Так, справы ў маёнтку братоў Булгакаў вялі арандатары. А гаспадаркі гэтыя былі вельмі вялікімі: акрамя зямлі, у Э. Булгака было 6 корчмаў, 2 вадзяныя млыны, сукнавальня i вінакурны завод; у I. Булгака — 3 карчмы i 2 вадзяныя млыны. У арэнду здавалі свае маёнткі Юзін М. Рыкліцкі (яго маёнтак даваў добры прыбытак, бо тут былі карчма і паштовая станцыя), С. Кельчэўскі (маёнтак Валосавічы, 4 карчмы). Некаторыя памешчыкі самі вялі сваю гаспадарку: I. Берман (маёнтак Кісцяні, 2 карчмы, вінакурны і дзягцярны заводы), Г. Зялінскі (маёнтак Шмакі, 2 млыны і карчма), А. Бруевіч (маёнтак Збышын), Г. Збарамірскі (маёнтак Вішанька, млын, сукнавальня), А. Судзілоўская (маёнтак Гарадзец), А. Фромадзіер (маёнтак у в. Нямкі, 3 млыны, сукнавальня)¹⁹ і іншыя.

Сялянская рэформа ў Беларусі выклікала ў жыцці сялян некаторыя пазітыўныя змены: яны атрымалі больш зямлі і танней, меншымі сталі ix павіннасці. Усё гэта садзейнічала развіццю капіталізму ў сельскай гаспадарцы. Але ў выніку яе правядзення былі і недахопы: сяляне былі недастаткова забяспечаны надзеламі пры вельмі бедных глебах, нізкай культуры земляробства і велізарных падатках. Так, у 1889 г. сярэдні надзел на адну рэвізскую душу ў Мінскай губерні складаў 5 дзес, у Бабруйскім павеце — 5,7, у тым ліку ў Бортнікаўскай воласці — 2,5, у Качэрыцкай — 1,7 і Любоніцкай — 3 дзес.²⁰

Да таго ж з-за цяжкага матэрыяль-нага становішча далёка не ўсе сяляне мелі магчымасць выкупіць сваю зям-лю. Напрыклад, у 1897 г. у Бортнікаў-скай воласці было 1173 сялянскія два-ры, у якіх пражывала 4324 мужчыны i 4249 жанчын. 3 ix толькі 144 двары купілі 1667 дзес. зямлі. У Качэрыц- кай воласці ў гэты час налічвалася Кіраўшчына ў ХІХ — пачатку ХХ ст.

919 двароў (3344 мужчыны і 3177 жанчын), з іх толькі 423 двары купілі 3898 дзес, ў Любоніцкай — з 1200 сялянскіх двароў (4258 мужчын і 4047 жанчын) толькі 420 выкупілі 1330 дзес. зямлі²¹.

Вельмі вялікім быў рост нядоімак па выкупных плацяжах. Каб спагнаць запазычанасць, да даўжніка-селяніна прыязджаў валасны старшыня з паліцэйскімі і патрабаваў неадкладнай уплаты адпаведнай сумы доўгу, у ход пускаліся нават кулакі і розгі. Селянін быў вымушаны прадаваць апошнюю карову, тым больш, што са старшынёй часта хадзілі яўрэі-гандляры, якія амаль задарма куплялі  яе²².

Апрача выкупных плацяжоў, сяляне неслі на сабе яшчэ цяжар грашовых і натуральных павіннасцей: грамадскіх, земскіх, якія прызнача-ліся на карысць дзяржавы, губерні, для задавальнення патрэб сялянскіх і валасных таварыстваў (утрыманне мясцовых органаў кіравання, школ, медыцынскіх устаноў, дарог, сельскіх каравулаў, запасных крам і г. д. ). Яны не рэгуляваліся законам і былі вельмі цяжкімі для вяскоўцаў. Так, у 1902 г. сяляне Бортнікаўскай воласці на карысць валасных і сельскіх гра-мадскіх патрэб былі павінны уплаціць 7681 руб. 69 кап., Качэрыцкай — 3462 руб. 29 кап. і Любоніцкай — 6253 руб. 58 кап., што ў пераліку на адну дзесяціну надзельнай карыснай зямлі складала адпаведна 161,1 руб., 171,5 руб. і 118,5 руб. Акрамя таго, сяляне адбывалі і натуральныя   павіннасці.   На  адну  рэвізскую душу іх прыхо-дзілася: у Бортнікаўскай воласці — 92,1 руб., Качэрыцкай — 46,3 руб. і Любоніцкай — 131,5 руб.; на адну дзесяціну адпаведна 17,2 руб., 17,9  і  15,4 руб.²³

Запазычанасць сялян па ўсіх гэтых павіннасцях    увесь    час   расла. Таму яскравы прыклад становішча ў в.  Вязаўка.   Да  1909 г.  за   сяля- намі  гэтай  вёскі  (38 двароў) лічылася     нядоімак      1562   руб.  65      кап.     выкупных       плацяжоў,

69 руб. 47 кап. мірскіх збораў і 217 руб. 59 кап. страхавых плацяжоў. Ак-рамя таго, яны павінны былі выпла-ціць у 1909 г. 852 руб. 60 кап. выкуп-ных плацяжоў, 30 руб. 25 кап. дзяр-жаўнага пазямельнага падатку, 164 руб. 82 кап. земскага збору, 263 руб. 70 кап. мірскіх збораў і 162 руб. стра-хавых падаткаў; незалежна ад гэтага сяляне-стараверы павінны былі ўнесці ў харчовы капітал 1713 руб. 46 кап.²⁴

Некаторыя сяляне арандавалі зямлю. Арэндная плата на Кіраў-шчыне была неаднолькавай: у вёсках, якія уваходзілі ў склад Магілёўскай губерніі, яна складала 11,6 руб. за дзесяціну, у вёсках Мінскай губерні плацілі 2,6 руб. за дзесяціну, акрамя Бортнікўускай воласці, дзе арэндная плата была 3 руб.

Пасля адмены прыгоннага права на Кіраўшчыне, як і ва ўсім рэгіёне, таварна-грашовыя адносіны сталі нормай эканамічнага жыцця. Захаванне буйнога памешчыцкага землеўладання і  малазямелле сялян штурхалі апошніх на пошукі новых крыніц існавання. Такімі крыніцамі для сялян Кіраўшчыны сталі саматужныя промыслы, звязаныя ў асноўным з перапрацоўкай сыравіны і  лясных матэрыялаў, і адыходніцтва. У  вёсках, якія знаходзіліся на тэрыторыі Магілёўскай губерні, асноўнымі промысламі былі кравецкі, кавальскі, калёсны, бандарны, сталярства, вытворчасць драўляных вырабаў і посуду, шавецкае рамяство, вытворчасць вырабаў з лыка і кары.

Самым распаўсюджаным відам промыслаў быў выраб прадметаў з лыка і кары. У Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета гэтым рамяством былі заняты 241 чалавек, у тым ліку ў вёсках Чыгірынка, Нямкі, Збышын, Колбава, Боркі, Шалаёўка; у вёсках Буда, Чарабамірка, Барчыцы Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета — 156 чал. У в. Чыгірынка шырока быў распаўсюджаны такі промысел,  як  выраб мачалы і рагожы. Мясцовыя сяляне авалодалі гэтай справай ад спецыяльна прыве-зеных купцамі ў XIX ст. спецыя-лістаў з Калужскай губерні. Сяляне валілі, здзіралі з ix кару, замочвалі яе ў ямах з вадой, а восенню даставалі для вырабу рагожы. 3 ліпавай кары выраблялі яшчэ рэшаты i лапці.

Кравецкі промысел быў развіты ў вёсках Чыгірынка, Шмакі, Нямкі, Колбава; шавецкае рамяство — у вёсках Лешчанка, Добасна, Лёўкавічы, Феліксаполле, Жылічы; калёсны промысел — у вёсках Шмакі i Грыбава Слабада; сталярны — у Збышыне; бандарны — у вёсках Чыгірынка, Збышын, Боркі, Харлапавічы; кавальскі — у вёсках Шмакі, Нямкі, Колбава, Грыбава Слабада, Барчыцы, Даброціна, Дабрыца, Жылічы, Харлапавічы, Феліксаполле, Лёўкавічы, Добасна, Падсёлы, Хамічы. У Мінскай губерні саматужныя промыслы былi развіты ў меншай ступені, чым у Магілёўскай. Некаторыя промыслы, як, напрыклад, выраб ільняной i пяньковай пражы, у Качэрыцкай воласці існавалі толькі для задавальнення патрэб сям'i селяніна.

Асноўным промыслам у вёсках Kipaўшчыны, якія ўваходзілі ў Мінскую губерню, быў лясны. У Бабруйскім павеце ўвесь лясны промысел знаходзіўся ў руках яўрэяў-лесапрамысловікаў, якія куплялі лес у памешчыкаў; вырубкай, дастаўкай драўніны на прыстань, сплавам лесу займаліся сяляне.

Лес высякалі ў значнай колькасці i вывозілі ў асноўным у паўднёвыя губерні  i  за  мяжу.  Так,  у  1895  г. у Бабруйскім павеце было прададзена розных парод дрэва на 175 000 руб., на вырубцы дрэў працавалі 5000 чал., выраблялі шпалы, клёпкі, брусы, нарыхтоўвалі дровы — 1950 чал., у тым ліку 350 чал. з Ціхініцкай i 100 чал. з Чыгірынскай воласцей. Нарыхтоўкай матэрыялаў для драўляных   вырабаў    (бочак,   мэблі, гонту, лавак, сталоў i інш.) займаліся сяляне в. Хамічы Качэрыцкай воласці i в. Гарадзец Любоніцкай воласці. Бандарны   промысел   быў    развіты  ў  Ка-чэрыцкай i  Бортнікаўскай   воласцях.

У 1907 — 08 гг. лясным промыслам у Бортнікаўскай воласці было занята 700 чал., у Качэрыцкай — 400,  у Любоніцкай — 900 чал.

Даволі шырока было распаўсюджа- на прамысловае рыбалоўства. У 1895 г. у Бабруйскім павеце на месцы было прададзена рыбы на 2790 руб. і ад-праўлена за межы павета на 1450 руб.

Меньш развіта было пчалярства. Сяляне ставілі свае вуллі ў лясах без усялякага дагляду, таму значных поспехаў і прыбытку не было, у памешчыкаў вулляў было мала. Аднак трэба адзначыць, што ў Бабруйскім павеце ў гэты час налічвалася 17 140 калод пчол, 2500 пчаляроў.

Для паляпшэння свайго матэрыяльнага становішча сяляне Кіраўшчыны займаліся таксама і адыходным промыслам. Больш распаўсюджана адыходніцтва было ў вёсках, якія уваходзилі у Магілёускую губерню; менш адыходнікаў давала Мінская губерня, але, па дадзеных перапісу 1917 г., 4628 сялян, або 10 працэнтау ад іх агульнай колькасці, займаліся гэтай справай. Сяляне наймаліся пераважна на будаўніча-дарожныя работы па ўсёй Расіі, на фабрыкі і заводы Пецярбурга, Масквы, Кіева, Рыгі і іншых гарадоў, шахты і руднікі Данбаса і Крывога Рога, працавалі на касьбе, жніве, уборцы цукровых буракоў на Украіне, у Прыбалтыцы, займаліся рамізніцтвам, сплаўлялі лес па Заходняй Дзвіне, Нёмане, Дняпры, Заходнім Бугу і іх прытоках, працавалі 6урлакамі, грузчыкамі, прыслугай.

Паводле дадзеных А. Дамбавецкага, у Магілёўскай губерні сплавам лесу займалася 12,7 працэнта насельніцтва, на земляных работах працавала 13,6, на заводах — 26,4, на выкарчоўцы пнёў — 7,4, пяньку трапалі — 5, лес секлі, апрацоўвалі і грузілі — 32,7 працэнта. На адыходныя промыслы падаваліся ся-ляне вёсак Чыгірынка, Шмакі, Нямкі, Збышын, Колбава, Жылічы, Падсёлы, Барсукі, Даброціна, Харлапавічы, Феліксаполле і іншых. Сярэдні заро-бак аднаго рабочага-адыходніка складаў 36 руб., для жанчын ён не перавышаў 25 руб. у год. Гэтыя грошы хоць і не былі вялікімі, але давалі сялянам магчымасць хоць колькі паправіць сваё матэрыяльнае становішча.

Адыходніцтва — вынік пранікнен-ня капіталізму ў сельскую гаспадарку, адна з важнейшых умоў фарміравання пралетарыяту, стварэнне ўнутранага рынку. Гэта мела важнае значэнне для павышэння класавай свядомасці сялян, моцна уплывала на яго побыт.

Жыццё простых людзей, дзе б яны ні жылі, было амаль аднолькавым: селянін гібеў у беднасці, цемнаце і непісьменнасці; праца была цяжкай і аднастайнай. Школы былі ў заняпадзе, асабліва ў сельскай мясцовасці. У 1883 г. у Магілёўскай губерні навучалася 15,9 працэнта ад агульнай колькасці дзяцей школьнага ўзросту, у Мінскай — 13,7. Адзін вучань прыходзіўся на 42 душы ў Мінскай і на 33 — у Магілёўскай губернях²⁵.

Першай навучальнай установай на тэрыторыі нашага раёна было Любоніцкае народнае вучылішча. Яно пачало працаваць у 1842 г. у прыватным доме. На яго ўтрыманне ў 1878 — 79 гг. былі выдзелены наступныя сродкі: з казны 79 руб. 75 кап., са збору з сялян — 144 руб. 25 кап., з мясцовай абшчыны — 50 руб.,   у   1888 г. — усяго 486 руб. 95 кап. У 1878/79 навучальным годзе ў вучылішчы     працавалі     настаўнік К. Ільінчыкаў, святар Л. Спаскі. У іх было 45 вучняў: 44 хлопчыкі і дзяўчынка²⁶. У 1888 г. у вучылішчы набывалі веды 35 вучняў.

У 1863 г. было адкрыта Качэрыцкае народнае вучылішча, дзе вучыліся 31 хлопчык і 5 дзяўчынак. На яго ўтрыманне з дзяржаўнай казны выдзялялася 175 руб.  і 16 руб. — ад сялянскай абшчыны. Настаўніцай тут працавала Аляксандра Шафаловіч, святаром — А. Галушкевіч²⁷.

Пазней, у 1864 г., у с. Чыгірынка было адкрыта народнае вучылішча, дзе ў 1878 г. навучаліся 27 хлопчыкаў і 3 дзяўчынкі²⁸. У 1897 г. пачалі працаваць вучылішчы ў в. Добасна Ціхіцкай воласці (35 навучэнцаў) і ў в. Паўлавічы Бортнікаўскай воласці.

Трэба адзначыць, што вынікі школьнай рэформы на Беларусі, якая праводзілася паводле «Палажэння аб пачатковых народных вучылішчах» і Статута гімназій і прагімназій 1864 г., былі менш значныя, чым у центральных губернях Расіі, бо тут яна супала з устанаўленнем рэакцыйнага курсу ў палітыцы царызму пасля задушэння паўстання 1863 — 64 гг. На Беларусі былі ліквідаваны польскія школы, амаль усе прыватныя школы не прызнавалі беларускай мовы, якую царскія чыноўнікі   лічылі   «прадуктам   каланізацыі».

Пачатковыя школы перадаваліся пад поўны кантроль праваслаўнага духавенства, чыноўнікаў і паліцыі.

Рэакцыя ў галіне асветы ўзмацнілася пасля выдання ў 1884 г. палажэння аб царкоўнапрыходскіх школах, згодна якога былі закрыты многія народныя вучылішчы, а на іх базе былі створаны царкоўнапрыходскія школы і школы граматы, падначаленыя духавенству.

Да канца 90-х гадоў мінулага стагоддзя на Кіраўшчыне былі адкрыты аднагадовыя школы граматы ў вёсках Боркі, Колбава, Нямкі, Чарабамір, Шмакі, Барчыцы, Вішань-ка, Дабрыца, Жылічы, Лешчанка, Харлапавічы, Добасна, Збышын, Лёўкавічы. У 1913 г. такія школы працавалі ў вёсках Баркі, Бераснёўка, Дваранінавічы, Капланаўка, Качэры-чы, Казулічы, Кострычы, Ахоцічы, Падлужжа, Падрэчча, Сяргеевічы, Старцы, Стаўпішчы, Хамічы (2 шко-лы). Працавалі таксама царкоўнапры-ходскія школы ў вёсках Барчыцы, Шмакі, Стайкі, Глыбокавічы, Пацава Слабада, Папоўшчына, Збышын і інш.

Асноўнай перашкодай для адкрыц-ця новых пачатковых школ было тое, што асноўныя сродкі для іх утрыман-ня было вымушана плаціць насельніц-тва. Так, у 1900 г. сяляне Магілёўскай губерні давалі 2/3 сродкаў для школ, у Мінскай губерні на ўтрыманне 299 народных вучылішчаў вяскоўцы штогод выплочвалі 72 987 руб., у той час як казна выдзяляла ўсяго 48 359 руб. 11 кап.²⁹

Медыцынскае абслугоўванне насельніцтва Кіраўшчыны ў канцы XIX ст. было нездавальняючым. Паводле звестак, якія прыведзены ў кнізе А. Дамбавецкага «Опыт описания Могилевской губернии», у Быхаўскім павеце было 2 урачы, 10 фельчараў і 2 павівальныя бабкі, у Рагачоўскім — 14 фельчараў і 4 павівальныя бабкі. У Быхаўскім павеце на 1 урача прыходзілася каля 33 000 чал., на 1 фельчара больш 6000, павівальную бабку — 16 000 чал.; у Рагачоўскім павеце адпаведна 44 000, 10 000 і 20 000 чал. Цяжкія умовы жыцця, дрэннае медыцынскае абслугоўванне насельніцтва спрыялі распаўсюджванню ў рэгіёне эпідэміі тыфу, натуральнай воспы, шкарля-тыны, крывавага паносу і інш.³⁰

Жыццё большай часткі сялянскай масы было вельмі дрэнным, таму царскі рэжым выклікаў вострае незадавальненне насельніцтва.

Канец XIX ст. — час стварэння сацыял-дэмакратычных гурткоў па ўсёй краіне. Звестак аб іх існаванні на тэрыторыі Кіраўшчыны няма. Аднак ёсць шмат фактаў незадавальнення сялянства царскім рэжымам. Недастатковасць зямлі, адсутнасць пашы, лесу, эксплуатацыя з боку памешчыкаў, матэрыяльныя цяжкасці перапаўнялі чашу народнага цярпення. Многія сяляне шукалі шляхі выйсця са свайго крызіснага становішча. Яны нават пісалі прашэнні да мясцовых і губернскіх улад аб адтэрміноўцы выкупных плацяжоў, выдачы ссуды на харчаванне і веснавую сяўбу. Гэта, напрыклад, сяляне Пархімкавіцкага, Паўлавіцкага, Дваранінавіцкага сельскіх таварыстваў Бортнікаўскай воласці, Падрэцкага, Любоніцкага, Казуліцкага, Гарадзецкага, Стаў-піцкага і Слабодскага Любоніцкай воласці; вёсак Віктараўка, Камерава, Вязаўка, Буда, Цяса, Папоўшчына, Негаўля, Скрыпліца, Падлешчанка Качэрыцкай воласці.

Усе пералічаныя вышэй цяжкасці сялянскага жыцця прывялі да таго, што насельніцтва Кіраўшчыны было падрыхтавана да выступленняў супраць icнуючага рэжыму. Пашыра-лася хваля сялянскіх выступленняў супраць улад i памешчыкаў. Асаб-лівую актыўнасць праявілі сяляне вёсак, якія ўваходзілі ў Магілёўскую губерню. Гэта вылілмся ў самавольныя парубкі казённага i панскага лесу, падпалу маёмасці памешчыкаў i арандатараў, захопу сенажацяў, адмове плаціць падаткі. Многія памешчыкі баяліся помсты з боку сялян i таму не паведамлялі аб беспарадках уладам. Так, у верасні 1905 г. памочнік на-чальніка магілёўскага жандарскага ўпраўлення данасіў у дэпартамент паліцыі: «Рэвалюцыйны рух у Рагачоўскім i Быхаўскім паветах пачаў праяўляцца з 1898 г. i асабліва ўзмацніўся ў 1904 – 05 гг. пры агульным уздыме рэвалюцыйнага руху ў Pacii»³¹.

Хваляванні сялян мелі месца i ў вёсках Мінскай губерні. У снежні 1905 г. на з'ездзе памешчыкаў i схо-дзе прадвадзіцеляў дваранства былі выпрацаваны меры барацьбы з сялян-скімі выступленнямі: увядзенне палі-цэйскай аховы, утварэнне кaмiciй землеўладальнікаў. Такі ж сход быў праведзены ў лістападзе 1905 г. у Бабруйскім павеце, на якім памешчы-кі выказалі жаданне трымаць за свой кошт дадаткова 12 ураднікаў. У 1906 г. на сходзе памешчыкаў, святароў i земескіх начальнікаў Бабруйскага павета быў створаны асобны камітэт для барацьбы з рэвалюцыйным ру-хам³². А ў сакавіку 1907 г. мiнскi гу-бернатар прыняў пастанову аб ахове ўласнасці землеўладальнікаў, у якой забараніў падбухторваць насельніцтва да парубак чужога лесу, захопу зямлі, самавольнай пасьбы жывёлы, рыбнай лоўлі. У пастанове ўказвалася на тое, што вінаватыя будуць пад-вергнуты штрафу да 500 рублёў або арышту да трох месяцаў. Прымаліся самыя суро-выя  меры да агітатараў,  якія часта з'яўляліся ў вёсках, была ўзмоцнена ахова ўстаноў і маёнткаў, сродкаў сувязі.

Паражэнне рэвалюцыі 1905 — 07 гг. і наступіўшая рэакцыя спынілі далейшае развіццё сялянскага руху, але сацыяльна-эканамічныя прадумо-вы яго ліквідаваны не былі. У паслярэвалюцыйныя гады мелі месца асобныя выступленні сялян. Так, у чэрвені 1908 г. сяляне в. Скрыпліца Качэрыцкай воласці з'явіліся ў лес памешчыка Булгака, каб драць лыкі з дрэў. Справа дайшла да ўзброенай сутычкі з лясной аховай, у выніку — трое сялян былі паранены, адзін з іх памёр³³. У снежні гэтага ж года селя-нін в. Стаўпішчы Любоніцкай воласці Емяльян Стрываль спаліў гумно ўла-дальніка маёнтка Качэрычы фон Гой-ера, за што быў сасланы на катаржныя работы тэрмінам на 5 гадоў³⁴. У 1914 і 1917 гадах стараверы Качэрыцкай воласці не раз рабілі масавыя вырубкі лесу ў маёнтку Жылічы.

Вялікім цяжарам на плечы працоўных лягла вайна, якая пачалася ў 1914 г. Беларусь ператварылася ў бежанскі лагер. Расійскае каманда-ванне, адступаючы на ўсход, прытрымлівалася той думкі, што пры адступленні арміі трэба выселіць беларускае насельніцтва, а немцам пакінуць пустыню. Вёскі спальваліся адыходзячымі казакамі. Бежанцы, пакінуўшы родныя мясціны, беспера-пынна рухаліся праз Мінскую і Магі-лёўскую губерні. Паводле дадзеных Народнага камісарыята ўнутраных спраў РСФСР па стану на 11.5.1918 г., у Расіі знаходзілася 2 292 395 бежанцаў з Беларусі³⁵. Частка бежанцаў у сувязі з ваеннымі дзеяннямі асела на Міншчыне і Магілёўшчыне. Становішча гэтых людзей, адарваных ад сваіх родных мясцін і кавалкаў зямлі, было вельмі цяжкім. Голад, кепскія жыллёвыя ўмовы спрыялі развіццю хвароб, шырокаму распаўсюджванню эпідэмій. Высокай была смяротнасць, часта  ўзнікалі  канфлікты з мясцо-вым насельніцтвам, якое несла на са-бе ўвесь цяжар вайны. На фронт было

адпраўлена больш за палову ўсіх працаздольных мужчын, вялікая колькасць людзей прыцягвалася да будаўніцтва абарончых умацаванняў. Так, у лістападзе 1915 г. на пабудову маста праз раку Бярэзіну ад Качэрыцкай воласці патрабавалася 150 рабочых і 100 фурманак, ад Любоніцкай — 100 рабочых і 50 фурманак, Бортнікаўскай — 50 чалавек і 25 фурманак як бачна з рапарта Бабруйскага павятовага спраўніка мінскаму губернатару, толькі Бортнікаўская воласць прыслала 50 рабочых і 97 фурманак, а сяляне Любоніцкай воласці зусім адмовіліся ісці на абарончыя работы; да іх былі прыняты прымусовыя меры³⁶.

Значна спустошылі сялянскую гаспадарку масавыя рэквізіцыі жывёлы, фуражу і прадуктаў харчавання. Вайна паскорыла набліжэнне рэвалюцыйных змен у жыцці людзей у нашай мясцовасці, а кастрычніцкая рэвалюцыя змяніла накірунак развіцця Кіраўшчыны.

 

 

¹Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 1290, воп. 11, спр. 1, л. 1294, 1341; Список насенных мест Могилевской губернии. Могилев, 1910;  Список насенных мест Минской губернии. Мн., 1909.

²Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 242, воп. 1, спр. 1711, л. 2 — 9.

³Опыт описания Могилевской губернии/ Под ред. А. С. Дембовецкого. Т. 3. Могилев, 1884.

⁴Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі ф. 1297, воп. 1, спр. 11 932, л. 17.

⁵Тамсама, ф. 1297, воп. 1, ч. 1, спр. 12 185, л. 12-15, 17, 24-28, 30, 36, 38, 56, 58, 60, 63, 138 - 141, 165-166, 177-178, 184.

⁶Доунар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994. С. 246.

⁷Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. Мн., 1983. С. 23-24.

⁸Крестьянское движение в Белоруссии после отмены крепостного права (1861 — 1862 гг.). Мн., 1959. С. 403.

⁹Восстание 1863 года. М., 1964. С. 521.

¹⁰Крестьянское движение в Белоруссии после отмены крепостного права (1861 — 1862 гг.). Мн., 1959. С. 412.

¹¹Тамсама, с. 413.

¹²Дзяржаўны архіў Мінскай вобласці, ф. 242, спр. 3831, л. 24.

¹³Крестьянское движение в Минской губернии в первые годы после реформы 1861 г. / Ученые записки. Вып. 10. Мн., 1949. С. 45.

¹⁴Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 2001, воп. 1, спр. 317.

¹⁵Тамсама, ф. 295, воп. 1, спр. 5, л. 29 – 31.

¹⁶Тамсама, ф. 333, воп. 1, спр. 3801, л. 1 – 2.

¹⁷Тамсама, воп. 4, спр. 6841, л. 1 – 11, 155-156.

¹⁸Тамсама, спр. 3802, л. 1 – 5.

¹⁹Опыт описания Могилевской губернии / Под ред. А. С. Дембовецкого. Т. 3. Могилев, 1884.

²⁰Ястремский Ф. Поземельное устройство крестьян Минской губернии. Мн., 1901. С. 1 – 128.

²¹Тамсама, с. 82 – 83.

²²Белоруссия в эпоху капитализма. Т. 1. Мн., 1983. С. 185.

²³Ястремский Ф. Повинности крестьян Минской губернии. Мн., 1906. С. 22 – 23.

²⁴Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1595, воп. 2, спр. 513, л. 14 – 16.

²⁵Белорусы. Этнографический очерк. Спб., 1883. С. 425-478.

²⁶Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 242, воп. 1, спр. 1004, л. 9.

²⁷Тамсама, л. 17.

²⁸Памятная книжка Виленского учебного округа на 1878–79 учебный год. Вильно, 1879. С. 400, 405-406.

²⁹Документы и материалы по истории Белоруссии (1900-1917). Т. 3. Мн., 1953. С. 264.

³⁰Опыт описания Могилевской губернии / Под ред. А. С. Дембовецкого. Т. 2. Могилев, 1884.

³¹Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 4683, воп. 3, спр. 16, л. 240.

³²Тамсама, спр. 29, л. 101-102.

³³Документы и материалы по истории Белоруссии (1900-1917 гг.). Т. 3. Мн., 1953. С. 729.

³⁴Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 183, воп. 2, спр. 19 949, л. 48.

³⁵Энцыклапедыя гісторыі Беларусі Т. 1. Мн., 1993. С. 339-340.

³⁶Дзяржаўны архіў Мінскай вобласці, ф. 295, спр. 10 861, л. 14 – 15.

 

В. Аўдеева.

 

3 apxiўныx крыніц

 

РАСПАРАДЖЭННЕЦАРААЛЯКСАНДРАIАБПАЖАЛАВАННІ

СЕНАТАРУБАЛОТНІКАВУНА12ГАДОЎ

СТАРОСТВАЛЮБОНІЦКАГА

1818 г.

 

 

Сенатору Болотникову в награду долговременной усердной службы и в пособие недоста­точному его состоянию ВСЕМИЛОСТИВЕЙШЕ ЖАЛУЯ состоящее в казенном ведомстве Минской губернии Бобруйского повета староство Любоницкое на двенадцать лет с плате­жом в казну квартовых денег по две тысячи рублей в год серебром, ПОВЕЛЕВАЮ отдать ему, Болотникову, оное имение во владение с будущего 1818-го года в установленное по тамошним экономическим правилам для приема и сдачи имений время. О чем и учинить все надлежащие распоряжения.

На подлинном подписанно собственною ЕГО ИМПЕРАТОРСКОГО ВЕЛИЧЕСТВА рукою.

 

 

Москва, 20-го 1818-го года                                                                                     А л е к с а н д р                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Александр

 

Секретарь                                                                                                          (подпіс неразборлівы)                                                                                                                                                                                                                                               (подшс неразборл1вы)

 

Расійскі дзяржаўны гістарычны apxiў, ф. 560, воп. 38, спр. 104, л. 233.

 

 

КУПЧАЯКРЭПАСЦЬМАЁНТКАПАМЕШЧЫКА

БУЛГАКАЎ в.ЧЫГІРЫНКАБЫХАЎСКАГА

ПАВЕТА

15снежня  1826г.

 

Тысяча восемьсот двадцать шестого года декабря пятнадцатого дня разных губерний помещиков тайного советника и кавалера Франца Александровича отца и Евстафия Францевича сына князей Сапегов уполномоченный Эдмунд Павлов сын Стржелецкий на основа­нии доверенности прошлого тысяча восемьсот двадцать пятого года апреля 27 дня мне данной, и того же числа в Слонимском повятовом земском суде признанной, а Могилевского главного суда во 2-ом департаменте того же года мая пятого дня явленной, дал сию купчую крепость Г-ну бобруйскому повятовому маршалу отставному артиллерии поручику и кавалеру Игнатию Гаврилову сыну Булгаку в том, что верители мои продали ему собст­венное свое недвижимое, кроме банковского долга никакими более ответствиями не обре­мененное имение, состоящее (в) Могилевской губернии Быховского повета в селе Чиги0,ринка шестьдесят шесть, в деревнях Немках пятьдесят три и Гуте одиннадцать, всего сто тридцать мужеского пола душ, с женами их и рожденными от них после ревизии обоего пола детьми, с фольварком, прозываемом Турец, с дворными всякого рода строениями и зимним засевом, с пашенными и непашенными, с сенокосными и под лесом состоящими землями, с мельницами и всякими угодьями в тех местах, как имеющиеся на оные объяс­няют документы, с спорными и бесспорными владениями без малейшего изъятия, самом течением реки Друти, и взял я, Стржелецкий, у него, г-на Булгака, за оное доверителей моих имение денег государственными ассигнациями тринадцать тысяч четыреста рублей, а как оное имение состоит в залоге государственного двадцатичетырехлетнего заемного банка по займу князем Францом Сапегою тысяча восемьсот двадцать пятого года февраля шестнадцатого и девятнадцатого дня девятнадцать тысяч сто рублей, то он, покупщик, покупая сие имение, принимает и вышеописанный долг в число продаваемой суммы плате­жей на себя со всеми теми обязанностями, каковые при займе учинены были, и с оставле­нием оного по-прежнему в залог впредь до выкупа. Напредь же сей купчей оное имение иному никому не продано, и кроме означенного залога нигде не заложено, и никого ни в чем не укреплено, и ни за что не отписано; а если кто в оное почему станет вступаться, то им, князем Сапегою, и наследникам их, его г-на Булгака и наследников его от тех вступщиков очищать... К сей купчей дворянин Эдмунд Павлов сын Стреженецкий в том, что я кре­постное доверителей моих недвижимое имение со всем неписанным с переводом показанно­го долга продал и деньги государственными ассигнациями тридцать две тысячи пятьсот рублей взял, руку приложил:...

 

Нацыянальны гістарычны apxiўБеларусі ф. 3250, воп. 1, спр. 1, л. 2.

СА СПРАВЫ ПА ПРАДПІСАННІ МІНІСТЭРСТВА УНУТРАНЫХ СПРАЎ

АБ СУПРАВАДЖЭННІ ПЛАНАЎ I КАШТАРЫСА НА ПАБУДОВУ

СТАНЦЫЙНЫХ ДАМОЎ ПА НОВАЙ ДАРОЗЕ Ў СЁЛАХ

АХОЦІЧЫ I СТАЎПІШЧЫ

30 л і п е н я 1830 г.

 

Пану Минскому гражданскому

губернатору

По предложению об устройстве во вверенной Вашему Превосходительству губернии новой дороги от города Старого Быхова до крепости Бобруйской предписанием от 26 апреля сего года между прочим даю я Вам знать, что представленные от вас планы с фасадами и сметы на постройку по означенной дороге двух станционных домов в имениях Охотичах и Столпище предложены рассмотрению Строительного Комитета при Министерстве Внутренних Дел утвержденного.

Ныне Комитет сей донес, что поелику означенные планы с фасадами для построения станционных домов Высочайше утверждены, то Комитет ограничился только поверкою по оным присланным сметам, и вследствие того исправил те места, по коим оказывается потребность на дом в селении Столпищах 10 918 руб. и по Охотичам — 10 918 руб., всего ж 21 836 руб.

Таковые сметы, вместе с помянутыми планами и фасадами станционных домов... поручаю Вам учинить надлежащее распоряжение о постройке по оным означенных домов на законном основании...

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ф. 295, воп. 1, спр. 284, л. 1.

 

 

ВЫТРЫМКІ 3 АРХІЎНЫХ ДАКУМЕНТАЎ, ЯКІЯ СВЕДЧАЦЬ

АБ ЦЯЖКІХ УМОВАХ ЖЫЦЦЯ СЯЛЯН, ЗДЗЕКАХ 3 IX

3 БОКУ АКАНОМАЎ I ПАМЕШЧЫКАЎ,

СЯЛЯНСКІХ ХВАЛЯВАННЯХ

1838-40 гг.

Переданная Г-ом, состоящим в должности гражданского губернатора, в губернское правление дела о худом обращении помещика Могилевской и Минской губерний коллежского асессора Булгака с крестьянами, заключают следующие обстоятельства: по словесной жалобе крестьянина помещика Булгака Михаилы Кухоренкова, принесенной г. губернскому прокурору о весьма скудном продовольствовании работающих на стеклянном заводе крепостных людей его владельца и чрезмерном обременении пригонами крестьян его же, в Быховском уезде состоящих... Асессор Савицкий от 4 ноября донес его превосходительству, что из: ... расспросов он открыл:

1)   На стеклянном заводе, в который назначают крестьян, преимущественно не имеющих оседлости, работы тяжкие и изнурительные и продовольствие не весьма достаточное; в месяц отпускается только на душу 8 гарнцев* ржи, столько же картофеля, 4 гарнца ячменя и кварта соли.

2)   Господского пригону отбывают деревенские крестьяне, мужики и женщины, по 3 раза в неделю, а четвертый воскресный, сверх того, во всякую неделю с души обоего пола, не исключая малолетних, в стеклянный завод по 20 гарнцев золы и по одной циновке из лык, приготовляемых ими же в летнее время, а для гонки смолы выкапывается по одной сажени на ревизскую душу коренья.

Некоторые крестьянские домы обязаны еще доставлять в сахарный завод по 5 пудов костей.

3)   Независимо от пригона и этих налогов, засевают крестьяне на своих огородах господскими семенами свекловицу, лен и пеньку и, обработав их, доставляют свекловицу в сахарный завод Рогачевского уезда в фольварке Добосне устроенный, а лен и пеньку в фольварок Немки управляющему однодворцу Яворскому.

4)   Крестьяне всех  деревень  находятся  в скудном положении, некоторые нуждаются в прокормлении  и терпят нужду, более потому, что при обременительных господских рабо-

 

* Гарнец — мера сыпкіх і вадкіх цел, роўная 3,28 літра, якой карысталіся да ўвядзення метрычнай сістэмы мер.

тах не имеют времени на обработку своих полей, иные не имеют скота и лошадей. В дер. Виленки у двух хозяев не засеяны крестьянские поля озимыми хлебами, в деревне же Бересневке переселенные из Минской губернии крестьяне не имеют ни своих полей, ни огородов, а, находясь все дни постоянно на господских работах, получают из экономии содержание, одинаковое с работниками стеклянного завода. По этому донесению Савицкого действительный статский советник Марков предложил 5 ноября быховскому уездному предводителю дворянства убедить помещика Булгака, чтобы он отменил все налоги, не обременял излишними работами, особенно в праздничные дни, и занялся устройством их хозяйств, облегчил на стеклянном заводе отяготительные труды рабочих и улучшил их содержание, предварив при этом его, Булгака, что если он всего этого не согласится сделать добровольно, в таком случае правительство вынуждено будет принять меры по ограждению крестьян.

В мае же месяце явился к исправлявшему должность гражданского губернатора г. вице-губернатору Хорошкевичу крестьянин помещика Булгака Федор Никитин Ковалев и изъявил свой рапорт на владельца, что он удалил его от себя для услуг разным помещикам, которым прослужил 16 лет, когда возвратился он к Булгаку, то сей последний опять отдал его помещику Шанявскому. Перенося от сего горести и не желая уже служить ни Шанявскому, ни даже своему помещику, он, Ковалев, соглашается лучше быть заключенным в острог или сосланным на поселение.

Исправляющий должность гражданского губернатора отправил означенного Ковалева посредством полиции на место жительства и отнесся в июле месяце к г. Булгаку, прося его оказать этому крестьянину все, что требуют решения правительства и самое человечество.

 

*        *        *

 

Крестьяне помещика Булгака Рогачевского уезда д. Барчицы, Лещенки, Добосны, Левкич, Харлапич и Жилич, всего 38 человек, подали г. начальнику губернии два прошения, одно 25 августа, а другое 12 сентября 1839 года, изложив в них, что... экономы и старосты жестоко их наказывают плетьми, привязав руками вверх к столбу, нарочито для этого устроенному, после какового наказания некоторые, пролежа больными, убегают, а некоторые лишаются даже жизни; сверх того, они чрезвычайно обременены излишними налогами и повинностями...

 

*        *        *

 

Крестьянин деревни Добосна Роман Иванов... что он был наказан по распоряжению Борковского через старосту Михаилу Романова два раза, в первый раз назад тому третий год за неотбывание пригона плетьми 80 ударами, в другой же раз — прошлого года розгами по привязании к столбу. С первого наказания проболел в больнице 6 недель, а от последнего 8 недель...

И, наконец, крестьянин деревни Добосна Данила Моисеев, что он наказан был Борковским за то, что не выкопал положенного количества смолы, плеткою по 50 ударов.

Эконом Борковский, не сознаваясь в употреблении крестьян в работе свыше трехдневно¬го пригона, в наказании всех означенных людей повинился, объясняясь, что Терентий Ильин наказан за побеги и воровство для примера другим по привязании руками к столбу... пятью ударами, после чего семь месяцев работал, а за истечением сего срока заболел и умер.

*        *        *

 

За время производства этого следствия поступило к г. начальнику губернии 29 декабря прошлого 1839 года прошение дворовых людей и крестьян помещика Булгака, подписанное 48, а поданное лично 38 человеками, 15 дворовыми, жительствующими в доме Булгака... и 23 деревенскими крестьянами Рогачевского уезда, в котором изъяснено, что они претерпевают тягчайшее угнетение. Дворовые люди обременяются разными поручениями но фабрикам и другими несносными работами, что не имеют и минутного отдохновения, за малейшее же упущение в исполнении назначенного терпят жесточайшие побои, от коих подвергаются смертному даже одру, чему уже не один подвергался. А крестьяне, отбывая барщины, кроме сгонов за три дня с души и занимаясь не в зачет извозкою по промышленности... работают сверх того на заводах без отдыха…, а также без зачета в пригон занимаются они плетением циновок, рубкою  и  гонкою смолы, к чему употребляются иногда в дни воскресные и праздничные; словом, нет им  ни  одного  свободного  дня к приобретению себе и последнему своему скоту пропитания кроме болезненного времени, в которое спешит употребить для этого  последние свои  силы, будучи таким образом  доведены  до самого крайнего изнурения, претерпевая голод и жесточайшие  за неисполнение назначенных работ  побои,

наносимые плетьми без счета до полусмерти, от чего некоторые из них делают побеги, другие, бывши к тому изнурены голодом, предаются праху, они, просители, не взирая уже ни на какие помещичьи угрозы, осмеливаются просить защиты и ограждения от описанных угнетений. При сем присовокуплено, что мирские магазины в имении помещика Булгака пусты.

*        *        *

 

Из избранных... в списке 23 человек показаний видно, что они [музыканты] получают весьма скудный и недостаточный провиант помесячно: женатые ржи 16, а некоторые по 14 гарнцев, ячменя от 9 до 12 гарнцев, сала свиного не более 4 фунтов и столько же соли; на детей, как свидетельствует Данила Купреев, не отпускается ему ничего, а холостые — ржи от 8 до 10 гарнцев, круп ячневых по 2 гарнца, соли по 2 фунта и сала  1,25 фунта. Сверх того, помещик Булгак дарит иногда музыкантам во время праздников от 3 до 6 р. серебром. Полученное ими содержание поступает в общую артель, и стол имеют они все вместе, для чего назначена помещиком особая женщина. Капельмейстером их музыки находится унтер-офицер Саперов, который с музыкантами обращается жестоко, бьет их рукою и наказывает розгами. Особо присовокупили: 1) Никита Дорофеев, что года три тому назад он жестоко наказан был капельмейстером Янишевским розгами, дано ему тогда 200 ударов и от этого был болен. 2) Кондрат Борисов, что 200 ударами розог он наказан чрез Янишевского весною прошлого 1839 года за ошибку в игре. 3) Кухарка Яковлева, готовящая музыкантам кушанье.

 

*        *        *

 

Признавая главным виновником в волнении крестьян против помещика дворовых людей Федора и Лариона Никитиных и Ульяна Павлова, да крестьян деревни Барчицы Ивана Петрова и Евсея Евдокимова и деревни Добосна Тараса Григорьева и Романа Минина, к тому же имея в виду, что помещик Булгак не желает оставлять эти лица в своем имении, отослать их в Рогачевский тюремный замок для содержания под стражею.

 

*        *        *

 

Подполковник Кокораки донесением от 17 числа того месяца довел до сведения Его Превосходительства, что крестьяне помещика Булгака разных деревень, в Рогачевском уезде состоящих, узнав об отправлении зачинщиков неповиновения по распоряжению следователя в тюрьму, собрались толпою и последовали за арестантами в намерении разделить их участь. И когда все убеждения его, Кокораки, к отклонению их от сего, как на месте, так равно и на пути в расстоянии от имения Булгака 12 верст ими сделанные, остались тщетными, он отправился в город Рогачев и сделал надлежащее распоряжение, по коему все они в числе 53 человек арестованы посредством полицейских служителей и нижних воинских чинов. Засим 8 человек, оказавшихся главнейшими виновниками в этом беспорядке, наказаны по несколько ударов розгами, и эта мера привела их той же минутой в повиновение. Они, все падая к ногам, просили прощения, обещали жить по деревням, слушаться владельца и никуда толпою не ходить.

 

*        *        *

 

Крестьянин деревни Жиличи Осип Семенов при допросе произнес жалобу на употребление его в неделю в четырехдневный пригон, не исключая праздничных дней, и совершенное разорение через то его хозяйства до такой степени, что даже он сам не имеет рубашечной перемены, а дети ходят почти нагие; при чем объясняет, что все это происходит не только от владельца или управляющих, сколько от старосты деревни Жиличи Алексея Васильева, который сверх того за малейшее преступление крестьянина на пригон или невыработку назначенного количества циновок наказывает произвольно плетью, сколько ему рассудится, даже до жестокости. Эти показания Осипа Семенова в отношении жестокости старосты Алексея Васильева подтвердили два односельские с Семеновым крестьяне.

 

 

*        *        *

 

Крестьяне жалуются, что огороды их отобраны экономиею и обращены под посев свекловичных семян для сахарного завода.

Сам Булгак составил инструкцию о повинностях крестьян, хотя она была прислана уездным предводителем дворянства в 1838 г. при удалении эконома Яворского.

 

И 13 августа минувшего 1839 года крестьяне, прийдя толпою в дом владельца, настоятельно требовали перемены добоснянского старосты Михаила Романова с угрозами, что в противном случае не преминут жаловаться могилевскому начальству — о каковом крестьян поступке подано со стороны владельца объявление Рогачевского уезда приставу; который, съехав на место, главных зачинщиков не нашел, и потому сообщил в Могилевскую городскую полицию о высылке их за появлением в город Могилев, отколь 26 августа прошлого 1839 года отправлены были посредством земской полиции, но бежали из-под стражи; два конверта об себе в Быховский и Рогачевский земский суд адресованные, унесли и таковые истребили...

 

*        *        *

 

Впоследствии экономия, узнав о предпринятых крестьянами действиях, предположила первого зачинщика Федора Никитина, яко принадлежащего к имению Бересневке по Минской губернии, отправить в Бобруйский земский суд для законного с ним поступления; в то время собрались все вместе дворовые люди с крестьянами, отбили его и уже совершенно выйдя из повиновения владельцу, оставили свою службу и отправились толпою в г. Могилев 23 декабря 1839 года, а проходя через деревни, принуждали прочих крестьян присоединяться.

 

*        *        *

 

Василий Якимов, что его назад тому 3 года как Борковский со старостою Михайлою Романовым, когда вез солому, где гналась смола, за то, что не пошел на 3 день работы, наказали строго плетью, а потом, привязавши к лошади веревкою, тащили до самой печи; не стал жаловаться, потому что боялся от них опять наказания.

 

*        *        *

 

Лукьян Иванов Савицкий, что он от побоев, причиненных Борковским, был болен и находился на излечении в лазарете ф. Добосны.

 

*        *        *

 

Тарас Григорьев, что от побоев старосты Михаилы Романова крестьянка деревни Добосны Ева, жена Сергея Павлова, на 3-й день сбросила неживого ребенка мужеска пола; деревни Добосны мальчика Самусика Матвея безвинно наказал и так строго, что он почти целое лето был болен, и деревни Левкович Федоса Евстратова так наказал, что покрылся кровью, а Романов плеть свою окровавленную, приступая ногою, вытирал на земле кровь, и опять наказывал... под предлогом якобы, что поздно пришел на пригон.

 

*        *        *

 

Музыканты находятся на особом положении: с 7 утра до 11 — чтение музыкального искусства, полчаса — на завтрак; с 11 до пол-2 — отдохновение и обед, с 2 до пол-8 — чистка сада и цветников.

 

*        *        *

 

Ева Степанова показала и на очных ставках уличила Михаила Романова, что он, действительно, насильно склонял ее к прелюбодеянию. Но за то, что та не согласилась, Михайло Романов после сильных улик сознался, что, действительно, хотел Еву склонить насильно к блуду и что наказывал, но чтобы от его побоев сбросила ребенка — это несправедливо. Староста Михаила Романов по уликам также сознался в кровосмешении с женою двоюродного брата его Марьею Леоновой и блудном отношении с крестьянками: женою Фаддея Фомина Устиньею Павловой и Авдотьею Филимоновою; из показания самого Романова видно, что Устинья и Авдотья согласились на это, боясь его строгих наказаний.

 

 

Нацыянальны   гістарычны   apxiў    Беларусі,  ф.  1297,  воп.  1,  спр. 11932, спр. 12185, л. 12—15, 17, 24 - 27, 28, 30, 36, 38, 56, 58, 60, 63, 138-141, 165-166, 177-178, 184.

ІНВЕНТАР  МАЁНТКА  ЗБЫШЫН

9 с а к а в і к а  1848 г.

 

1848 года марта 9 дня. Могилевский губернский комитет для рассмотрения и составления инвентарей помещичьих имений рассматривал инвентарь имения Збышин, в коем значит: имение принадлежит помещику Игнатию Гонипровскому...

Состав имения заключается из одного фольварка и двух деревень, в коих народонаселение ревизских мужских 180, женских 199, из числа способных к работам мужских 106, женских 117 душ.

В пределах пространства сего времени 6743 дес. Из сего числа у крестьян усадебной, пахотной и сенокосной 6801/4 дес. Остальная земля, показанная в Инвентаре под разными угодьями, состоит в распоряжении экономии. Из лесных дач предоставлено крестьянам удовлетворять их потребности по мере их надобности. Почва земли песчаная. Хлебопашество простое, трехпольное. Средний посев ржи на десятину 1 четверть, урожай по 4 зерна. Средний сбор сена с десятины 100 пудов. Среднедоговорная цена за четверть ржи 3 руб. За пуд сена 10 коп. серебром. Земли крестьянам выделены на тягло, усадебной, пахотной и сенокосной, всего по 7 дес. Одна... главная повинность: 2 дня упряжных и 2 дня пеших пригона в неделю да 8 сгонов упряжных и столько же пеших в год... в год составляет 22 руб. 40 коп.

1/3 часть валового дохода с участка 20 руб. 50 коп... Следует от тягла по 14 дней упряжных и 15 пеших в год, и давать должны по 1 курице, 5 яиц и 1 фунту боровиков...

...Так как это имение на основании постановления Комитета от 6 июля 1847 г. принадлежит по плодородию к 1-му разряду, то допустить настоящий инвентарь с тем, чтобы однотягловые крестьянские участки были увеличены одной десятиною... Кроме назначенных повинностей более никак не взимать...

Делопроизводитель                                                       (подпіс неразборлівы)

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1296, воп. 1, спр. 18723, мікракопія.

 

СВЕДЧАННЕ АБ ПАБУДОВЕ ДРАЎЛЯНАЙ ЦАРКВЫ

Ў в. НЯМКІ

15 с а к а в і к а  1863 г.

Его приходорасходчику канцелярии

начальника губернии

Предписываю Вам, вписав в расход из церковно-строительных сумм в число следуемых коллежскому регистратору Матвею Андрееву по представленной  квитанции архитектора  Федорова от 12 марта  на  1000 р.  за материалы,  поставленные  для постройки  Немковской  церкви,  за  удержанием из них 10 %,  остальные девятьсот рублей выдать таковым ему,  Андрееву, под расписку по книге,  на этот предмет заведенной.

Гражданский губернатор

Правитель канцелярии (подпісы неразборлівыя)

Помощник правителя канцелярии

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 2001, вon. 1, спр. 877, л. 1.

 

ВЫКУПНЫЯ АКТЫ ПА МАЁНТКУ КАЧЭРЫЧЫ

14 л і пеня 1864 г.

 

По имению Кочерицам, помещицы Надежды Филициановны фон Гойер Минской губернии, Бобруйского уезда, 1-го Мирового участка, Кочеринской волости, Старцовского, Старосельского, Мышковичского и Глубоковичского сельских обществ.

1864 года июля месяца 14 числа Поверочная комиссия Бобруйского уезда, произведя проверку повинностей крестьян в имении Кочеричи, помещицы фон Гойер, постановила: выкуп крестьянского надела произвести с содействием Правительства, на следующих основаниях:

1. В имении Кочерицах в селениях, из коих два Старцы и Тейковичи, принадлежат к Старцовскому сельскому обществу, Староселье, Хомичи и Селище к Старосельскому, Мышковичи и Буда к Мышковичскому, Глубоковичи к Глубоковичскому. Названия крестьянских хозяйств, селений означены в прилагаемых у сего Уставной грамоты и именно списка.

2. По Уставной грамоте значится в имении 160 дворов; в т. ч. крестьян, владеющих полевыми участками, — 157 и огородников — 3.

Ревизских мужского пола душ в имении 599, в т. ч. крестьян 572, из них батраков 24 и дворовых без земельного надела 27, а именно:

В Старцовском обществе крестьян 34, ревизских мужского пола душ 135, из них батраков 8; в Старосельском — крестьян 54, огородников 2, ревизских мужского пола душ 179, из них батраков 4; в Мышковичском крестьян 37, ревизских душ мужского пола 139, из них батраков 8 и в Глубоковичском — крестьян 32 и огородников 1, ревизских мужского пола душ 119, из них батраков 4. Дворовые люди по обществам не распределены.

В пользовании крестьян было назначено по Уставной грамоте: для Старцовского общества — усадебной земли (со включением выпусков) 22 дес. 1600 саж., пахотной 397 дес. 800 саж.; сенокосной отдельно не показано, а особых пастбищ и неудобных не значится; для Старосельского — усадебной земли (со включением выпусков) 37 дес. 800 саж., пахотной и сенокосной — 598 дес. 1600 саж., особых пастбищ и неудобных мест не значится, для Мышковичского — усадебной земли (со включением выпусков) 24 дес. 1600 саж., пахотной и сенокосной 498 дес. Особых пастбищ и неудобных мест не значится, для Глубоковичского — усадебной земли (со включением выпусков) 22 дес. пахотной и сенокосной 398 дес. 1600 саж., особых пастбищ и неудобных мест не значится, а всего для четырех обществ усадебной земли 106 дес. 1600 саж. и пахотной и сенокосной 1892 дес. 1600 саж.

4. Выкупается  крестьянами  земля в Старцовском   обществе   —   усадебной   с   включением

выпусков 24 дес. 1894 ( 28)/38 саж., пахотной 276 дес. 222 26/23 саж. и сенокосной 130 дес. 147722/38 дес.; итого, 432 дес. 800 саж. Кроме того, пастбищ, не обложенных повинностью, 26 дес. и неудобных мест 5 дес. 1757 саж. и независимо от сего в крестьянский надел д. Тейковичи, принадлежащий ко сему обществу, вошло (предоставленных) крестьянами 21 дес. удобной земли при различных некоторых угодий по полюбовному соглашению, в Старосельском — усадебной (со включением выпусков) 36 дес. 181313/297  саж., пахотной 526 дес. 2045 215/297 саж. и сенокосной 174 дес. 940 220/297 саж.  Итого: 1738 дес.

Кроме того, пастбищ 57 дес. и неудобных мест — 35 дес. 1950 саж., в Мышковичском — усадебной (со включением выпусков) 26 дес. 1134 саж., пахотной 430 дес. 398  467/982 саж. и сенокосной 112 дес. 1667 206/962 саж., итого 569 дес. 860 саж. Кроме того, не обложенных повинностью пастбищ 39 дес. и неудобных мест 13 дес. 1314 саж. и в Глубоковичском — усадебной земли (со включением выпусков) 23 дес. 1216 саж., пахотной 376 дес. 960 саж. и сенокосной 128 дес. 2824 саж.; итого 528 дес. 1600 саж. Кроме того, не обложенной повинностью: пастбищ 167 дес. и неудобных мест 82 дес. 698 саж., и независимо от того в д. Тейковичи удобной земли 21 дес.

5. Крестьяне переведены с издельной повинности на оброк на основании высочайшего Указа 1 марта 1863 г.

6. За пользование землей было положено оброка по Уставной грамоте в Старцовском об-ве — 1080 руб. 40 коп., в Старосельском — 1181 руб., в Мышковичском — 1112 руб. 56 коп., в Глубоковичском — 912 руб. 24 коп. А всего в имении 4286 руб. 88 коп., кроме 20%, которые скинуты за силою именного Высочайшего Указа 1 марта 1863 г., с коими первоначальная постоянного оброка по Уставной грамоте была определена в Старцовском об-ве — 1100 руб. 20 коп., в Старосельском — 1693 руб. 70 коп., в Мышковичском — 1313 руб. 30 коп. и в Глубоковичском — 1085 руб. 30 коп., а всего в имении 5192 руб. 50 коп.

При проверке повинностей, независимо от увеличения против Уставной грамоты количества выкупаемой земли по уложениям, изложенном в протоколе Комиссии, платимый крестьянами по расчетным листам оброк в Старцовском обществе (1080 руб. 40 коп.) уменьшен на 639 руб. 27 коп., в Мышковичском (1112 руб. 56 коп.) уменьшен на 530 руб. 16 коп., в Глубоковичском (912 руб. 24 коп.) уменьшен на 383 руб. 44 коп. А всего в имении оброка (4286 руб. 98 коп.) уменьшено (против по расчетным местам на 2103 руб. 89 коп.), затем окончательно определенный Поверочной комиссией оброк составляет в год в Старцовском обществе 440 руб. 49 коп., в Старосельском — 630 руб. 65 коп., в Мышковичском — 582 руб. 40 коп. и в Глубоковичском — 528 руб. 80 коп., а всего в имении 2182 руб.  84 1/2  коп.

7. По  капитализации  окончательно  определенной  годовой  денежной  повинности  в  Стар-

цовском об-ве (440 руб. 49 коп.),  из 6 %  капитальная  ценность  выкупаемой   земли  составляет 1349 руб. 83 коп., в Старосельском (630 руб. 65 коп.) из 6 % капитальная ценность земли составляет 90510 руб. 87 коп., в Мышковичском (582 руб. 40 коп.) из 6 % капитальная ценность земли составляет 9706 руб. 66 коп. и в Глубоковичском (528 руб. 80 коп.) капитальная ценность земли составляет 8813 руб. 33 коп. А всего капитализируя определенный с целью... оброк (2182 руб. 84 1/2 коп.), из 6 % капитальная ценность выпускаемой земли составляет тридцать шесть тысяч триста восемьдесят рублей 75 коп. серебром.

8. Сколько именно выкупается земли каждым крестьянским двором, как велик назначенный с каждого двора оброк и до чего по капитализации этого оброка из 6 % простирается капитальная ценность каждого участка, означено в прилагаемом у сего именном списке хозяйств крестьянских дворов.

*       *       *

18 л і с т а п а д а 1888 г.

1. Владелец имения потомственный дворянин, статский советник Виктор Александрович фон-Гойер.
2. Имение Качеричи Минской губернии Бобруйского уезда перешло к настоящему владельцу от его матери по дарственной записи, совершенной в Минской Палате уголовного и гражданского суда 27 мая 1875 г. под № 252, ввод во владение сделан 3 июня 1875 года. Имение заложено в обществе Взаимного Поземельного Кредита.
3. Земля, находящаяся в отрубе слободы Скриплицы Качеричской волости, приобретается на выкуп с содействия от правительства старообрядцами, мещанами г. Бобруйска.
4. Земля приобретается в слободе Скриплице 25 домохозяевами, поселившимися до 17 июня 1863 г., согласно постановлений Бобруйского уездного по крестьянским делам присутствия. 16 августа и 27 октября 1884 г., Указов Правительствующего Сената по 2 департаменту 5 декабря 1885 г. и 7 мая 1887 г. за № 5847 и 2610, постановлений Минского губернского по крестьянским делам присутствия 20 мая 1887 г. и 7 мая  1888 г. и постановления уездного присутствия 18 ноября 1888 года.
5. Представляется на выкуп земли усадебной двадцать шесть десятин тысяча сто семьдесят сажен, пахотной пятьсот двадцать десятин тысяча восемьсот девяносто одна сажень; сенокосной двести шесть десятин восемьсот тридцать восемь сажень; земли из-под вырубленного лесу, годной на пахоту, девятнадцать десятин тысяча двести восемьдесят сажень; земли из-под вырубленного лесу, годной под сенокос, сто двадцать четыре десятины две тысячи тридцать две сажени; выгона восемь десятин две тысячи сорок пять сажень; итого усадебной девятьсот пять десятин две тысячи пятьдесят шесть сажень; неудобной сорок три десятины семьсот семьдесят восемь сажень; всего девятьсот пятьдесят десятин четыреста тридцать четыре сажени.
6. Пространство выкупаемой земли показано на основании инструментальной съемки, границы оной обозначены на прилагаемом плане и указаны в натуре постановкою постоянных межевых знаков. В отрубе слободы Скриплицы состоит плац под корчмой во владении владельца количеством тысяча двести квадратных сажень, из числа старообрядческих земель исключить.
7. Ежегодная арендная плата за землю, приобретенную на выкуп, тысяча шестьсот шестнадцать руб. сорок коп. (1616 руб. 40 коп.), по капитализации этого платежа из 6 % выкупная ссуда, на основании 4 пункта Правил об устройстве быта старообрядцев 22 мая 1876 г., испрашиваемая от правительства, двадцать шесть тысяч девятьсот сорок рублей (26 940 руб.).

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1595, воп. 2, спр. 1118,  спр. 2802, л. 226 — 227.

 УСТАЎНАЯ ГРАМАТА МАЁНТКА ПАРХІМКАВІЧЫ

 

Имение Пархимковичи состоит из особого сельского общества и заключает народонаселение:

 

Пархимковичского общества:              крестьян                     дворовых                    итого

 

 в местечке Пархимковичах                   73                                       9                               82 

 

селении Пархимковичи                         97                                       —                              97    

             

деревни Пустошки                                89                                      —                              89   

 Задобошени                              36                                      —                             36      

 И т о г о:                                                        295                                      9                             304

 

 

Дворовым людям по истечении обязательного срока право на пользование наделом не предоставляется.

В каждом сельском обществе состоит дворов:

 

Пархимковичского общества:  крестьян-      огород-       батра-              всего

                                      хозяев             ников           ков

 

в местечке Пархимковичах            18              23                     6                24

селении Пархимковичах               26                1                      5                32

деревне Пустошке                         21                2                      5                28

Задобошени                    9                  1                      -                 10

  Итого:                                        64                14                    16               97

 

 *       *       *

 

1)    Всей земли по инвентарю у крестьян 1525 дес, до обнародования положения о крестьянах состояло в их пользовании 13922/з дес.

2)    Из них собственно под крестьянские усадьбы — 78 дес.

3)    На один двор припадает по 1841/48 дес.

4)    Состоящие в местечке Пархимковичи, деревни Пустошки и Задобошени питейные дома или корчмы с принадлежащими к ним огородами всего 3 десятины со всеми с оных доходами остаются в непосредственном распоряжении владельца.

5)    Всякого рода древесными материалами, ставкою пчел по деревьям и охотою на зверей без особого на то разрешения владельцев воспрещается крестьянам пользоваться.

6)    Торговая площадь (1/2 дес.), где производится годовая ярмарка, со всеми ее доходами, остается в непосредственном распоряжении владельца, не лишая права крестьян производить торговлю и прогон скота.

7)    На случай недостачи топлива в зарослях крестьянского надела отпуск будет производиться в течение 9-месячного срока со дня обнародования Положения о крестьянах исключительно по надобности, но не на продажу, за 1 куб. сажень 50 коп. серебром, полагая на каждый крестьянский двор по 6 куб. саженей.

8)    Отбывание пригона в год мужского с упряжью 104 и женский 104 дня, на 1 десятину 142/11 дней. Причитается с крестьян имения сгонов в год всего 738 дней (мужских), а женских всего — 690 дней.

 

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1595, воп. 2, спр. 1159,             л. 50 — 54.

 

ЗВЕСТКІ АБ ЯКАСЦІ ЗЯМЕЛЬ У ВЁСКАХ, ЯКІЯ ЎВАХОД3ІЛІ

Ў БАБРУЙСКІ ПАВЕТ

1872 г.

1. Новая Добосня и Пархимковичи Булгака (наследники пана) 561 дес. удобной земли,

57 — лесу. Всего удобной — 618 дес, неудобной — 74.

2. Кочеричи — фон Гойер Надежда. Всего удобной 15 793 дес., неудобной — 1069 дес.
3. Вязовка Есьманов — Петра, Рудольфа и Осирифа. 200 дес. удобной и 194 — неудобной.
4. Думановщизна Закржевского Николая наследники. 182 дес. удобной и 20 неудобной.
5. Волосовичи Кельчевского Сигизмунда — 873 дес. удобной и 52 неудобной.
6. Шараевщизна — его же. 1771 дес. удобной и 38 — неудобной.
7. Ясный Лес Касперовича Викентия, Александра и Феликса Левоновичей.1859 дес. удобной и 245 — неудобной.
8. Охотичи Ревкевич Иозефы. 289 дес. удобной и 26 — неудобной.
9. Охотичи Ревкевичевой Михалины, наследников Владиславы и Марии. 634 дес. удобной и 20 — неудобной.
10. Охотичи Сущинского Николая. 1364 дес. удобной и   257 — неудобной.
11. Рыловичи Тышкевичей Иосифа, Антона и Карла.   530 дес. удобной и 79 — неудобной.
12. Охотичи Германа Ивана Андреевича. 45 дес. удобной и 15 — неудобной.
13. Перегоны Карницкого Иосифа. 25 дес. удобной и 5 — неудобной.
14. Перегоны Шпаковского Антона Казимирова. 45 дес. удобной и 15 — неудобной.
15. Перегоны Шпаковского Фадея Казимирова наследников. 52 дес. удобной и 8 — неудобной.
16. Охотичи Гомолинского. 50 дес. удобной и 10 — неудобной.
17. Кличев Кучинского Ивана Леонова. 21 дес. удобной и             4 — неудобной.
18. Кличев Кучинского Фомы Кондратьева. 25 дес. удобной и 4 — неудобной.
19. Кличев Каминской Софьи Антоновой. 23 дес. удобной и 17 — неудобной.
20. Кличево и Заречье Каминского Рафаила Антонова.

21. Думановщина Михайловского Александра Михайлова. 100 дес. удобной.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 333, воп. 1, спр. 3613.

 

СПРАВА ПА АДНОСІНАХ МІНСКАЙ ГУБЕРНСКАЙ КАНЦЫЛЯРЫІ ДЗЯРЖАЎНЫХ МАЁМАСЦЕЙ АБ ЗНОСЕ ПАБУДАВАНЫХ ЯЎРЭЯМІ

НА СЯЛЯНСКІХ ЗЕМЛЯХ У ЛЮБОНІЦКАЙ ВОЛАСЦІ БАБРУЙСКАГА ПАВЕТА ВЕТРАНЫХ МЛЫНОЎ

 

10 ж н і ў н я 1878 г.

Чиновник особых поручений управления государственными имуществами Трамбецкий рапортом от 3 сего августа за № 40 донес управлению, что казённые водяные мельницы, состоящие при деревнях: Городце, Костричах и Подречье Любоницкой волости Бобруйского уезда, в сравнении с предыдущими годами, ныне приносят казне весьма малый доход; причиною к сему, как им открыто, служат находящиеся неподалёку от них ветряные мельницы, выстроенные нижеследующими евреями на крестьянских наделах, а именно: а) в деревне Козуличах — одна мельница любоничским мещанином Мордухом Оихимовым Рубинштейном, а другая мещанами бобруйским Сролем Гореликом и рогачевским — Ицкою Алтером Косым; б) в деревне Костричской Слободке — глусским мещанином Гиршею Вольфсоном; в) в деревне Пацевой Слободе — мещанами Симоном Кацнельсоном и Юделем Хотеневером; г) в деревне Столпищах — быховским мещанином Липманом Каганом; д) в деревне Городце — бобруйским мещанином Йохимом Лейбовы Кацнельсонами;

е) в м-ке Любоничах две мельницы: одна — быховскими мешанами Липманом и Лейбою Мордуховыми Каганами и другая — бобруйскими мещанами Йохимом Лейбовым и Вульфом Йохимовым Кацнельсонами. Эти ветряные мельницы, обмалывая хлеб крестьянам поименованных селений и прочим окрестным жителям, ставят выше  поименованные казенные водяные мельницы почти в совершенное бездействие, вследствие которого они лишены надлежащей своей доходности.

Так как постройка евреями на христианских наделах в помянутых селениях ветряных мельниц, подрывающих доходность казенных водяных мельниц, противоречит     ст. 135, пункт 4, 136, пункт 4, 137, пункт 3 и № 167 Положения о выкупе крестьянских земель и ст. 216, пункт 5 Местного Положения, то ввиду сего Управление государственными имуществами, представляя об изложенном Вашему Превосходительству, имеет честь просить распоряжения о сносе выстроенных упомянутыми евреями на крестьянских наделах ветряных мельниц и о последствиях своего распоряжения не оставить уведомить Управление.

 

Управляющий госимуществами Минской губернии                              (подпіс неразборлівы)

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 242, воп. 1, спр. 1901, л. 1—2.

ПАМЕРЫ СЯЛЯНСКІХ НАДЗЕЛАЎ У НЕКАТОРЫХ ВЁСКАХ КІРАЎШЧЫНЫ

3 л ю т а г а 1870 г.

 

	Старцы		Староселье		Хомичы		Селище		Тейковичи		Мышковичи		Буда					Глубоковичи
	дес.	саж.	дес.	саж.	дес.	саж.	дес.	саж.	дес.	саж.	дес.	саж.	дес.			саж.		дес.		саж.
Усадебной	20	–	12	620	19	2240	4	450	4	1200	16	1596	10			600			23	2358
Пахотной	180	1200	163	1200	343	600	70	530	71	96	253	1907	146			1325			458	1265
Сенокосной	77	1600	50	1200	105	2100	36	1600	45	594	73	690	76			1275			149	1044
Лесу	175	2000	111	1200					21		145	2137	15						322	1805
Пастбищ	5	800			30		6		9		24
Неудобной	12	1200	38	1600	9	1980	3	1990	6	1800	11	391			37	840			29	840
В с е г о	471	2000	376	1020	508	2120	120	2170	157	1290	524	194		235		1640			1023	112

 

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1595, воп. 2, спр. 1118, л. 355.

 

 

СТАТЫСТЫЧНЫЯ ЗВЕСТКІ ПА КОЖНЫМ МАЁНТКУ БАБРУЙСКАГА ПАВЕТА ЗА 1872 г.

Наименование сельского об-ва, деревни, имения и владельца						число душ по ревизии	число наличных душ	число сем. влад. более 3 дес.	средняя величина участка	число крест. семей, влад. 3 дес. земли	Из того числа поступ. в надел крестьян					Количество повинностей, лежащих на крестьянах, казенных и мирских
											усад.	пахотн.	сенокосн.	пастб.	неудобн.	домохозяева		батраки
																казен.	мирск.	казен.	мирск.
1						2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
ЛЮБОНИЧСКАЯ ВОЛОСТЬ
Любоничского сел. об-ва
				село	Любоничи	173	221	26	30,4	10						3 руб. 28 коп.	66 коп.	–	–
				дер.	Власовичи	64	100	15	28,81	6						–	–	–	–
				дер.	Сергеевичи	97	133	19	28,50	6						–	–	–	–
Подреченского сел. об-ва
				дер.	Подречье	78	138	18	28,50	2						3 руб. 28 коп.	66 коп.	–	–
				дер	Морховичи	81	139	17	28,50	2						3 руб. 28 коп.	66 коп.	–	–
				дер.	Гута	51	74	9	28,50	5						–	–	–	–
				дер.	Курганы	42	64	8	30,12							–	–	–	–
Слободского сел. об-ва
				дер.	Слобода	135	198	26	29,74	3						3 руб. 28 коп.	66 коп.	–	–
				дер.	Костричи	88	116	21	28,50	7						–	–	–	–
IV. Козуличского сел. об-ва
				дер.	Козуличи	162	234	42	28,50	10						3 руб. 28 коп.	66 коп.	–	–
				дер.	Пацева Слобода	182	231	50	28,50	2						–	–	–	–
Итого по Любоничской волости						1156	1648	251	74	53						3 руб. 28 коп.	66 коп.
1						2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
V. Павловичского сел. об-ва
			село		Павловичи	238	300	56	20 139		56	728	339	56	27			24 руб. 15 коп.	1 руб. 50 коп.
Имение Михалева помещика Александра Кельчевского
VI. Пархимковичского сел. об-ва
		сел.			Пархимковичи 1	98	100	24	13 дес. 1062	7	100	1449	622	100	91
		сел.			Пархимковичи 2	76	78	11		11		250	1090		1930
		сел.			Пустынка
		имение Пархимковичи пом. Булгака				89	107	23
И т о г о:						263	285	61	13 дес. 1062	18
V. Павловичского сел. об-ва
			д.		Шпилевщина	12	25	5	12 дес. 1920		5	44			1440
			д.		Польковичи	38	56	18	12 дес. 1920		18	144	54	18
VIII. Дворяниновичского сел. об-ва
	д.				Дворяниновичи	115	135	32	20 дес. 738	1	46 738	628 822	259 100	93 11	73 400	116 руб. 50 коп.

 

 

 

1						2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
КАЧЕРИЧСКАЯ ВОЛОСТЬ
Старосельского сел. об-ва
			дер.		Старцы	101	119	27	17 28	18	20	329 800	77 1600	32 800	12 1200	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
			дер.		Староселье	644	72	19	17 1738	3	12 620	285	50 1200	20	38 1600	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
			дер.		Хомичи	93	108	30	16 1044	4	19 2240	343 600	105 2100	30	9 1980	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
			дер.		Селица	21	31	7	16 1740	3	4 450	70 530	36 1600	6	3 1990	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
Глубоковичского сел. об-ва
			дер.		Глубоковичи	90	114	24	22 963	1	23 2358	721 280	209 1434	3	29 840	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
Волосовичского сел. об-ва
			дер.		Мышковичи	90	114	24	22 963		16 1596	399 1644	73 690	24	11 391	3 руб. 20 коп.	65 коп.	3 руб. 20 коп.	65 коп.
			дер.		Буда	49	60	15	16 1333		10 600	146 1325	76 1275	15	37 840		то же
			дер.		Тейковичи	30	39	8	18 1156	1	4 1200	71 76	45 594	30	6 1800		то же
Итого по Качеричам						569	719	164	20 419	1	111 1841	2336 475	675 893	149 1041	149 1041		»
1						2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
XII. Старосельского сел. об-ва
			дер.		Охотичи	52	57	12	17 1600	4	15	158	30	12	41 1584	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
			дер.		Рудня	6	9	2	21		2	32	6	2	4 408
			имение Охотичи влад. Павла Сущинского			58	66	14	18 171	4	17	190	36	14	4 1992
			дер.	Охотичи 2		9	12	4	14 1963	3	4	43 1600	4 800	10	2 1200	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
			дер.	Навоселки 1		18	22	7			7	86	8
			им.Охотичи влад. м. Ревкович			27	34	11	14 1963	3	11	129 1600	12 800	10	2 1200
			дер.	Навоселки 2
			им. Охотичи влад. Юзефины Ревкович			17	20	6	15 66		6	68 1600	8	7 1200	3 792	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
XIII. Глубоковичского сел. об-ва
		дер. влад.			Задобышеня Булгак	36	58	9	20 133		10	94	26	51 1200	149 1200	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
XIV. Волосовичского сел. об-ва
	дер.				Волосовичи	82	104	28	13 686	11	28	224	92	28	1 800	3 руб. 24 коп.	65 коп.	3 руб. 24 коп.	65 коп.
	имение Волосовичи пом. Сигизмунда Кельчевского

 

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 142, воп. 1, стр. 178.

РАШЭННЕ СЕЛЬСКАГА СХОДУ БЫЛЫХ АДНАДВОРЦАЎв. ЗАБЕЛІНА

 

14 л iпеня 1883 г.

 

1883 года июля 14 дня. Мы, нижеподписавшиеся, проживающие в дер. Изобелино, бывшие однодворцы, причисленные теперь к Тихиничской волости в числе 10 человек, т. е. более двух третей наличных хозяев, имеющих право голоса на сельском сходе, в при­сутствии волостного старшины и свидетелей из соседних деревень имели суждение относи­тельно земли в количестве 341 десятины и 960 кв. саженей, принадлежащей землевладель­цу Эдгару Игнатьевичу Булгаку, находящейся в пользовании нашем за установленную (арендную) плату, которую мы не платили в течение двух лет последних, будучи к тому подстрекаемы неблагонадежными людьми. По обсуждению этого вопроса мы единогласно постановили: землю в количестве трехсот сорока десятин и девятьсот шестьдесят квадрат­ных саженей, на которой мы живем и имеем поля и луга, признать неотъемлемой собствен­ностью г-на Булгака и всякие споры о том, будто земля эта наша собственная, прекратить навсегда. Войти сейчас же в письменное соглашение с владельцем относительно дальнейше­го пользования нашего той землею. Приговор этот по утверждении и явке в волостном правлении представить куда следует.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 3250, воп. 1, спр. 15, л. 84.

 

CA СПРАВЫ АБ ВЫЗВАЛЕННІ АД ВЫПЛАТЫ ПРАЦЭНТНАГА ЗБОРУ 3 ЗЯМЛІ СЯЛЯН СТАЎПІЦКАГА, СЯРГЕЕВЩКАГА I ПАДРЭЦКАГА ТАВАРЫСТВАЎ

30 с н е ж н я 1887 г.

 

СЛУШАЛИ: г. Минский губернатор... сделал распоряжение о сложении % сбора с зем­ли, приобретенной крестьянами Бобруйского уезда: Столпищского, Подречского..., Запольского, Любоничского и Козуличского товариществ от владельца имения Ольса Игнатия Михайловича Забелло.

Из данных, относящихся к делу, видно: крестьяне товарищества приобрели усадебной земли при содействии крестьянского поземельного банка из имения Ольса помещика Игна­тия Забелло, а именно: Столпищское 64 домохозяева 194 дес. 1176 саж., Сергеевичское 58 домохозяев 221 дес, Подречское 54 домохозяева 152 дес. 1176 саж., Козуличское 54 до­мохозяева 147 дес. 672 саж., Любоничское 56 домохозяев 219 дес. 2016 саж.

Определили: процентный сбор с земли, приобретенной крестьянами вышеописанных товариществ, в им. Ольса помещика Забелло на основании высочайше утвержденных 3 марта 1869 г. в сумме 7 руб. 52 коп. сложить...

 

Предводитель дворянства                                                                                                                                                      (подшс неразборл1вы)

 

Нацыянальны гістарычны apxiўБеларусі, ф. 295, воп. 1, спр. 4380, л. 12—13.

 

ПРЫГАВОР ВАЛАСНОГА СХОДУ СЯЛЯН ЛЮБОНІЦКАЙ ВОЛАСЦІ

АБ АХВЯРАВАННІ НА ВЫПІСКУ ДЗВЮХ IKOH У ПАМЯЦЬ СВЯШЧЭННАГА

КАРАНАВАННЯ IX ІМПЕРАТАРСКІХ ВЯЛІКАСЦЕЙ

20 студзеня 1896 г.

 

1896 года, мая 9 дня, мы, нижеподписавшиеся, Минской губернии, Бобруйского уезда, Любоничской волости должностные лица и десятидворные выборные, составляющие во­лостной сход, в числе 75 человек, от 74 лиц, имеющих право голоса, и в присутствии во­лостного старшины на волостном сходе, собранном с разрешения Бобруйского уездного по крестьянским делам присутствия, от 8 сего мая за № 1412, выслушав телеграмму от 26 ап­реля сего 1896 г. Его Высокопревосходительства Господина Министра Внутренних Дел Господину Минскому Губернатору о порядке празднования дня священного коронования Их Императорских Величеств и желая сохранить в памяти нашей и нашего потомства день столь великого торжества всей России, единогласно ПРИГОВОРИЛО:

Выписать две иконы его Величества Святого Николая Чудотворца с подобавшими сему всерадостному событию надписями  для... приходских церквей нашей волости,   Любонич-

ской и Пацево-Слободской, на что ассигновать сто двадцать руб. (120 руб.) из запасного капитала и независимо сего посредством старшины предложить крестьянам дополнить эту сумму добровольными посильными пожертвованиями... Что касается угощения народа за счет волости, таковое отклонить по скудности платежных средств крестьян.

Подлинный за подписями должностных лиц волостного правления и десяти дворов выборных.

1896 года января 20 дня...

 

Волостной писарь Янушкевич

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусь ф- 242, воп. 1, спр. 2753, л. 5.

 

ЗАЯВА РАГАЧОЎСКАГА ПАВЯТОВАГА СПРАЎНІКА

СТАРШАМУ САВЕТНІКУ МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЕРНСКАГА

ПРАЎЛЕННЯ АБ ПАДЗЕЯХ У ВЁСКАХ ЗАПОЛЛЕ I ХАМІЧЫ

1896 г.

 

По делу о сопротивлении крестьян в селе Заполье и деревне Хомичи Вашему Высокородию имею честь объяснить следующее: 10 сего ноября мною были вызваны 200 человек сотских и десятских, 8 полицейских урядников Рогачевского уезда, 9 рассыльных при становых квартирах и пристав 1 стана Борисов. Все они были вызваны мною для оказания содействия судебному приставу Могилевского окружного суда Кутневичу при описании имущества крестьян села Заполье и деревни Хомичи, где уже раз было оказано ему сопротивление 28 сентября 1896 г. С этими силами и судебным приставом Кутневичем я 10 ноября утром отправился в Заполье и Хомичи, и когда подходили к последней деревне, то при входе в деревню были встречены толпою крестьян деревень Хомичи и Заполье, загородивших вход в деревню плотною массою. Я подошел к толпе и предложил ей разойтись, объяснив, что судебный пристав должен привести в исполнение решение суда, противиться которому беззаконно. На требование мое крестьяне отвечали криком и бранью: «Убирайтесь вон, мы вас не пустим, побьем, побейте нас». И когда я сказал, что прикажу урядникам их разогнать, то толпа мгновенно вооружилась кольями и стала в оборонительное положение, а многие двинулись вперед. Построенные мною урядники с обнаженными шашками были направлены на толпу с целью рассеять ее, но были встречены целым градом ударов кольями и, несмотря на отчаянные усилия рассеять толпу, были оттиснуты толпою, которая начала наступать. Вслед за урядниками мною были двинуты на толпу сотские и десятские, хотя ничем и не вооруженные, но целою массою, которою я надеялся затопить сопротивляющихся, но первые ряды были встречены такими страшными ударами кольев, что многие сотские и десятские, и городовые с разбитыми головами были опрокинуты, а задние, увидев такую встречу, начали отступать и впереди остался я один; колья и камни летели в нас, и на меня с колом несся крестьянин деревни Хомичи Кирила Артемов. Я начал кричать на толпу, что прикажу стрелять, но мои более чем троекратные предостережения не действовали.

Видя опасность быть истерзанным рассвирепевшей толпой и страшась тяжкой ответственности за безопасность приведенных мною безоружных людей — сотских и десятских, я приказал городовым и урядникам стрелять из револьверов в нападавшую вооруженную толпу и сам первый сделал выстрел в замахнувшегося на меня колом Кирилу Артемова; после выстрела он упал, но, как впоследствии оказалось, не от раны.

Вслед за мною начали стрелять в нападавших урядники и городовые, а сотские и десятские, прижатые к плетням в это время, вооружились кольями из плетней и вслед за мною двинулись на сопротивляющихся, и завязалась ужасная обоюдная драка. Избитые безоружные сотские и десятские рассвирепели и теперь дрались ожесточенно, но сопротивляющиеся не уступали. Тогда мною была направлена часть сотских в обход сопротивляющихся, чтобы их всех захватить, но маневр этот не удался, так как посланные в обход по задворкам медлили, а сопротивляющиеся ожесточенно наступали. Посланные в обход мною были возвращены и всей массой направлены в лицо сопротивляющимся. После получасовой свалки сопротивляющиеся начали отступать, и драка пошла мелкими группами; многие побежали по улице деревни, преследуемые сотскими и десятскими, а часть забралась в первый двор, где, захватив Тихиничского волостного старшину, сотских и десятских, отчаянно била. Оставив часть сил для освобождения попавших во двор, я с судебным приставом пошли по деревне, разыскивая во дворах имущество и удерживая сотских и десятских, которые начали бить кольями окна.

 

Не найдя в Хомичах никакого ровно имущества, мы пошли в Заполье, но при выходе изХомичей мы заметили со стороны Заполья, (что) направляется на нас толпа вооруженных кольями крестьян. Едва я успел собрать рассеявшихся сотских и десятских и устроить их, загородив вход в Хомичи, и выстроить перед десятскими урядников и городовых, как воору- женная толпа под предводительством крестьянина села Заполье Анисима Петрова нанеслась на нас на близкое расстояние. На неоднократные мои крики остановиться и пре- дупреждения, что буду стрелять, толпа неслась, и Анисим Петров был уже в нескольких шагах. Я выстрелил в него из револьвера раз или два, не помню, и приказал урядникам и городовым стрелять в толпу, и затем пустил на толпу сотских и десятских, которые кольями обратили ее в бегство.

Собрав опять рассеявшихся сотских и десятских, я получил сведения, что в Заполье приготовились встретить нас выстрелами из ружей. Устроив их на поле, я прикрыл их урядниками и городовыми и в этом порядке двинулся к Заполью, но к нам навстречу отде­лились от толпы двое, оказавшиеся местным сельским старостою и сотским, и заявили, что их крестьяне драться больше не будут и разойдутся по домам.

Придя в Заполье, мы не нашли там, как и в Хомичах, никакого имущества, весь скот был выгнан в лес и на болото. Я отрядил сотских и десятских на розыски скота, которыми пригнано из лесу 21 лошадь и более не разыскано. Доставленные лошади были описаны судебным приставом и взяты на хранение в город Рогачев ввиду того, что при продаже их на месте возникло бы новое сопротивление...

 

Нацыянальны гістарычныapxiўБеларусі,ф. 2001, воп. 1, спр. 1673, л. 25—26.

 

СА СПРАВЫ АБ ВЫБАРАХ ПАСАДАВЫХ АСОБ ЛЮБОНІЦКАЙ МЯШЧАНСКАЙ

УПРАВЫ БАБРУЙСКАГА ПАВЕТА

1899 г.

 

...Мы, нижеподписавшиеся мещане Любоничского еврейского общества Бобруйского уезда Минской губернии.., проводили выборы посредством баллотировки должностных лип Любоничского мещанского управления, а именно: старосты-представителя, его помощника и сборщика повинностей на предстоящее трехлетие и по рассмотрении баллотированных листов и обсуждении между собою приговорили единогласно... избрать в должности старо­сты-представителя Любоничского мещанского управления бывшего старостою Хаима Юдкова Фарбера как получившего большее количество избирательных шаров (30); в помощни­ки ему — Хаима Лейбова Шапира как получившего большее число избирательных шаров (23) и в должности сборщика повинностей Шлему Вульфова Кацнельсона как получившего большее число шаров (28)...

 

Нацыянальны гістарычныapxiўБеларусі,ф. 299, воп. 2, спр. 10853, л. 6.

 

ДАГАВОР ПАМІЖ ЭКАНОМІЯЙ ПАМЕШЧЫКА БУЛГАКА I СЯЛЯНАМІ

в. НЯМКІ ЧЫГІРЫНСКАЙ ВОЛАСЦІ

14 красавіка 1899 г.

 

1899 года апреля 14 дня мы, нижеподписавшиеся, с одной стороны, экономия помещика Игнатия Иосифовича Булгака, с другой — крестьяне Чигиринской волости деревни Немков, заключили настоящее добровольное условие в нижеследующем:

1. Экономия предоставляет право на сие лето 1899 года нижеподписавшимся кpecтьянaм пасти свой рогатый скот, а также лошадей в лесах имения Чигиринки, за исключением урочища Роща, в 1-ых и 2-ых кварталах.., а также не дозволяется пасти скот на полях и сенокосах в продолжение всего лета, где бы таковые не были.
2. За предоставленные нам выгоды мы, крестьяне, обязуемся по первому востребованию экономии производить следующие работы бесплатно, а именно: семь моргов кругом обработать поля под посев, на два с половиною морга вывезти навоза, сжать ржи пять моргов сжать овса три морга и выслать тридцать пять косцов. В случае, если кто-либо из нас будет недобросовестно исполнять работы, то тот должен уплатить в пользу экономии за день с лошадью семьдесят коп., а за пеший день пятьдесят коп. взамен работы.
3. В случае, если где-либо в лесу помещика Булгака произойдет лесной пожар, то мы крестьяне, обязуемся по первому требованию экономии прибыть на место пожара для тушения такового и не отлучаться с места пожара до тех пор, пока таковой не прекратится,

а в случае неявки нашей, то кроме законной ответственности мы, крестьяне,* с того же дня лишаемся права по сему договору пастбища скота и кроме того обязуемся уплатить неустойки в пользу экономии за каждую пасущую штуку коров и лошадей по два рубля. В чем и подписуемся крестьяне деревни Немков Адам Андреев, Григорий Назаров, Прокоп Антонов, Иван Игнатов и др.

 

Волостной старшина

 

Волостной писарь  (подпісы неразборлівыя)

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 3250, вon. 1, спр. 15, л. 11 —12.

 

 

 

ВЕДАМАСЦЬ ГРАМАДСК1Х ВЫДАТКАЎ, АКЛАДНЫХ,

КАЗЁННЫХ I 3EMCKIX ЗБОРАУ 3 СЯЛЯН БОРТНІКАЎСКАЙ, КАЧЭРЫЦКАЙ

I ЛЮБОНІЦКАЙ ВОЛАСЦЕЙ

1902 г.

 

Бортниковская       Качеричская      Любоничская

волость                     волость              волость

 

Число обложенных мирскими сборами

 

     Душ                                                   1967                             3433                   1559

     Дворов                                                  523                               397                   1269

     Десятин земли                                  9146                             8183                 10 954

     На содержание волостного

правления                                  1598 руб. 11 коп.        1998 руб. 51 коп. 1312 руб. 29 коп.

     На содержание сельского

правления                                  352 руб. 73 коп.            135 руб.                150 руб.

 

Предметы волостных мирских расходов по удовлетворению общественных

и хозяйственных потребностей крестьян

 

1419 руб. 72 коп.          97 руб. 91коп.   874 руб. 30 коп.

     По народному образованию 897 руб. 93 коп.        558 руб. 79коп.   623 руб. 28 коп.

     По врачебной части            594 руб. 80 коп.        630 руб. 98коп.   344 руб. 78 коп.

     По содержанию низших административных должностей

117 руб. 60 коп.                    –               2890 руб. 43 коп.

 

     Итого: волостных и сельских мирских расходов

       7681руб. 69 коп.      3469 руб. 29 коп.  6253 руб. 58 коп.

Приходится на 1 десятину надельной удобной земли (всего)

161 руб. 1 коп.            171 руб. 5 коп.      118 руб. 5 коп.

 

Отбывание крестьянами натуральных повинностей

 

     Число душ, обязанных на-

туральными повинностями                  1967                              3433                   1484

     Стоимость повинностей                    365 руб.                     550 руб.               725 руб.

 

     Итого обходится нату-

ральных повинностей              1811 руб. 98 коп.      1588 руб. 70 коп. 1952 руб. 39 коп.

 

на 1 душу                        92 руб. 1 коп.            46 руб. 3 коп.   131 руб. 5 коп.

на 1 десятину                 17 руб. 2 коп.           17 руб. 9 коп.      15 руб. 4 коп.

 

     Друкуецца па  кн.: Ф. Ястремский.  Повинности  крестьян  Минской   губернии.   Мн., 1906.

С. 22-23, 42, 62.

 

СТАТЫСТЫЧНЫЯ   3BECTKI    ПА    МАЁНТКУ    КАЧЭРЫЧЫ

 

Не пазней 1904 г.

 

Помещик Виктор Александрович фон Гойер

     Земли удобной — 1852 дес. 870 саж., в том числе:

усадебной                                                          —   13 дес./340 саж.

садов                                                                  — 3 дес.  

пахотной гречишной                                       —   1174 дес./1470 саж.

сенокоса по суходолу                                       —   24 дес./1380 саж.

сенокоса по болоту                                           —   447 дес./80 саж.

пастбищ по лесной поросли                            —    190 дес.

леса                                                                    —   853 дес./2233 саж

в т. ч.:    строевого                                          —    436 дес.

дровяного                                         —    399 дес./463 саж.

кустарников                                     —      18 дес./1770 саж.

Всего                                                              —   3232 дес. 1403 саж.

 

с оценкою сельскохозяйственных лесных угодий по 3 разряду в 49 118 руб. 75 коп.

 

По своду надельных земель того же уезда, в наделе, кроме дер. Поповщина Качеричской волости, показано земли удобной — 132 дес.; в т. ч. усадебной — 8 дес., пахотной ржаной — 71 дес., сенокоса по болоту — 36 дес., пастбищ по болоту — 9 дес., по лесной поросли — 8 дес. и неудобной — 1 дес., а всего 133 дес. с оценкой сельскохозяйственных угодий по 11 разряду в 4299 руб.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 333, воп. 4, спр. 9908, л. 12.

 

 

 

СА СПРАЎ АБ ХАДАЙНІЦТВЕ СЯЛЯН ВЁСАК КІРАЎШЧЫНЫ АБ ВЫДАЧЫ IM ПАЗЫК НА ХАРЧАВАННЕ I НАСЕННЕ

 

12 красавіка 1904 г.

 

СЛУШАЛИ: представление земского начальника 2 участка от 5 апреля с. г. за № 561 с шестью копиями приговоров крестьян Любоничской волости, ходатайствующих о разреше­нии им в ссуду озимого и ярового хлеба на апрель, май и июнь месяцы на продовольствие и на обсеменение, с подробным указанием, сколько именно каждому домохозяину требуется в ссуду хлеба; причем, приложены в ведомости сведения об имущественном и семейном положении каждого домохозяина. Земским начальником подробно проверены все пригово­ры и списки с исправлением некоторых цифр по выдаче в ссуду каждому домохозяину; в представлении своем земский начальник находит ходатайство крестьян подлежащим удовлетворению в разрешении им ссуды в размере, им исправленном по каждому магази­ну, а именно: Подречскому — на обсеменение 1222 пуд. и на продовольствие 2085 пуд., Любоничскому — на обсеменение 1701 пуд. и на продовольствие 3345 пуд., Козуличскому — на обсеменение 1701 пуд. и на продовольствие 2460 пуд., Городецкому — на обсеменение 700 пуд. и на продовольствие 1302 пуд., Столпицкому — на обсеменение 696 пуд. и на продовольствие 969 пуд. и Слободскому — на обсеменение 1141 пуд. и на продовольствие 2001 пуд. Справка: в Подречском магазине имеется налицо хлеба озимого 3267 пуд. и яро­вого 1499 пуд. и в недоимке — озимого 429 пуд. и ярового 849 пуд.; в Любоничском — налицо хлеба озимого 3704 пуд. и ярового 1961 пуд. и в недоимке 790 пуд. озимого и 286 пуд. ярового; в Козуличском — налицо 3994 пуд. озимого и 494 пуд. ярового; в Горо­децком — налицо 1301 пуд. озимого и 700 пуд. ярового и в недоимке 529 пуд. озимого и 100 пуд. ярового; в Слободском — налицо 2341 пуд. озимого и 1149 пуд. ярового и в недо­имке 373 пуд. озимого и 208 пуд. ярового.

ПОСТАНОВИЛИ: признать ходатайства заслуживающими уважения и в размерах, указанных земским начальником 2 участка в отметках своих, сделанных при проверке им приговоров, разрешить выдать ссуды из хлебозапасных магазинов — по обсеменению полностью,а  по продовольствию — количество хлеба, испрашиваемое  наапрель месяц;

а разрешение же выдать испрашиваемое продовольствие на май и июнь месяцы представить на рассмотрение губернского Присутствия, так как эта последняя ссуда превысит половину установленной нормы хлебных запасов в магазинах.

*       *       *

12  красав і ка 1904 г.

 

СЛУШАЛИ: представление земского начальника 1 участка от 5 апреля с. г. за МЬ 665 с девятью приговорами крестьян Бортниковской волости, ходатайствующих о выдаче им в ссуду из хлебозапасных магазинов озимого и ярового хлеба на продовольствие и обсемене­ние... Земский начальник находит ходатайство крестьян надлежащим удовлетворению ввиду того, что урожай прошлого лета был неполный вследствие градобития, а отчасти от дождливого лета при уборке, а население израсходовало много хлеба для поддержания скота, так как сена хорошего достоинства по причине дождливого лета было собрано мало; в приговорах представлены ведомости о семейном и имущественном положении крестьян...

ПОСТАНОВИЛИ: признать ходатайства заслуживающими уважения и разрешить выда­чу ссуд из хлебозапасных магазинов, но, ввиду того что ссуды эти превышают половину установленной нормы хлебных запасов, предварительно представить постановление уездно­го съезда на утверждение губернского Присутствия. На подлинном подписали: Председа­тель съезда Ахматов, члены: Воронцов-Вельяминов, Е. Клименко, Д. Бураков.

 

 

*        *       *

18   мая 1906 г.

 

СЛУШАЛИ: представление земского начальника 2 участка Бобруйского уезда от 7 мая за № 799 с шестью приговорами крестьян Любоничской волости, ходатайствующих о выда­че ссуд из хлебозапасных магазинов на обсеменение полей и на продовольствие на май и июнь месяцы: Городецкого — 1166 пуд. озимого и 737 пуд. ярового; Столпищского — 559 пуд. озимого и 431 пуд. ярового; Козуличского — 2751 пуд. озимого и 1236 пуд. ярово­го; Слободского — 1531 пуд. озимого и 756 пуд. ярового; Подречского — 1276 пуд. озимого и 1377 пуд. ярового и Любоничского — 2584 пуд. озимого и 1420 пуд. ярового. К пригово­рам приложены сведения о семейном и имущественном положении нуждающихся в ссудах с указанием размера ссуды, испрашиваемого каждым. Земский начальник просит разре­шить просимую ссуду на продовольствие ввиду посредственного урожая хлебов в Любонич­ской волости в 1905 г. и отсутствия у населения заработков и уведомляет, что ссуда на обсеменение им разрешена.

ПОСТАНОВИЛИ: по обстоятельствам произведенного в заключении земского началь­ника и так как ссуда, испрашиваемая на обсеменение ниже действительного количества семян, потребного на обсеменение ярового поля каждого домохозяина, и размер ссуды на продовольствие не превышает количества хлеба, потребного по расчету числа едоков на прокормление каждого семейства, разрешить просимую ссуду на обсеменение...

 

*        *       *

7  л юта га  1907 г.

 

Урожай прошлого 1906 года заставляет жителей дер. Викторовки утруждать Ваше Превосходительство с покорной просьбой, заключающейся в следующем: жители Викто­ровки до сего времени перебивались жизненными припасами, как-то хлебом и прочими продуктами; в настоящее время все эти продукты истощились, почему и уполномочили меня возбудить ходатайство перед Вашим Превосходительством ввиду недостатка в жизненных продуктах сделать распоряжение выдавать им натурою или деньгами впредь до будущего урожая хлеба. В благосклонность распоряжения Вашего Превосходительства покорнейше прошу поставить в известность через Качеричское волостное правление. Прохор Петров.

 

 

*        *       *

 

2 красав і ка  1907 г.

 

Его превосходительству пану Минскому губернатору …старообрядцев дер. Вязовки Качеричской волости Бобруйского уезда Василия Сидорова и Андрея Васильева Ивановых, Данилы  Егорова Яковлева,   Ивана Алексеева Прокопова, Михаила Трофимова Воробьева,

 

 

Данилы Яковлева Корноушко, Марфы Михеевой Фигуриной, Харлама Яковлева Корелова, Антона Игнатова Зяшкова, Фаддея Макарова Макарова, Григория Яковлева Наумова, Федора Алексеева Никитина, Прохора Фадеева Макарова и Ивана Елистратова Лопухина

 

 

ПРОШЕНИЕ

 

 

Оставшись к весне со своими семействами без хлеба, прошением, поданным г. Председа­телю по земским делам, мы ходатайствовали о выдаче нам продовольствия из общего сель­ского или волостного сельских продовольствии, которое при невозврате натурою возместим наличными, но именно не единовременно и после урожаев. В этом ходатайстве нам отказа­но на том основании, что мы безземельные.

Между тем, живя в деревне Вязовка и имея свои дома, мы хотя и, действительно, беззе­мельные, кроме последнего из нас Лопухина, который имеет арендованные 15 десятин земли, все-таки совместно с другими платим в волость пожарные и другие повинности, и если своя же волость не поможет нам в столь тяжелое по случаю неурожая время, то мы все со своими семействами из маленьких детей должны будем прямо умирать с голоду.

До сих пор, кроме аренды земли, мы прокармливались заработками, а в настоящее время заработков нет никаких, а до новых посевов еще далеко, так что помощь в продовольствии нам очень необходима и при первой возможности таковые возвратим или натурою или же наличными.

Безвыходное наше положение, а еще больше положение наших несчастных маленьких детей дает нам смелость прибегнуть к покровительству Вашего Превосходительства и со слезами умолять приказать кому следует выдать нам продовольствие на время до первой возможности заработков и о последующем нам объявить.

 

*        *       *

 

1  жн і ўня  1907 г.

 

СЛУШАЛИ: дело по ходатайству крестьян деревень Викторовка и Камерово Качеричской волости Бобруйского уезда о выдаче им ссуды на продовольствие.

Из дела этого и состоявшегося 23 июня 1907 г. определения Бобруйского уездного съезда видно следующее: крестьянам д. Викторовки земским начальником выдано 170½ пудов овса на обсеменение из остатка хлеба, закупленного для крестьян д. Капустино и др., за счет губернского продовольственного капитала; что же касается до выдачи ссуды на продо­вольствие, то земский начальник, полагая возможным разрешить выдачу внесенного ими продовольственного капитала (всего капитала внесено 91 р. 6 к.), нашел, что т. к. просите­лям была выдана ссуда на обсеменение полей и в настоящее время поля у них обсеменены, то домогательство в этой части оставить без уважения, относительно же выдачи ссуды на продовольствие, т. к съезд не располагает наличными деньгами, а реализация процентных бумаг невыгодна по низкому курсу, то... определить: просить губернское присутствие разрешить просителям ссуду на продовольствие из средств губернского продовольственного капитала, тем более, что у просителей в текущем году на озимых полях совершенно дурной урожай хлебов.

Возвращая это дело Бобруйскому уездному съезду, губернское Присутствие от 4 июля 1907 г. за № 9943 просило дополнить таковое сведениями о том, насколько крестьяне д. Викторовки и Камерово нуждаются в продовольственной ссуде, и если в таковой имеется действительная нужда, то в каком размере подлежит удовлетворению и ходатайство их.

Бобруйский съезд, как видно из постановления его от 20 июля 1907 г. по собрании све­дений о полном неурожае озимого хлеба и имущественном положении просителей, по­становил возбудить ходатайство о выдаче крестьянам в ссуду на продовольствие 255 пудов озимого хлеба.

ПОСТАНОВИЛИ: выслушав доложенное, губернское Присутствие, руководствуясь 14 статьей временных продовольственных правил ОПРЕДЕЛЯЕТ: в ходатайстве кресть­янам деревень Викторовка и Камерово Качеричской волости о выдаче им ссуды на продо­вольствие отказать ввиду наступления страдного времени и возможности заработков.

 

 

Нацыянальны гістарычныapxiў  Беларусі, ф. 242, воп. 1, спр. 25313,  л. 2,  ф. 1595, воп. 5, спр. 234, л. 2, спр. 402, л. 6—8, 11.

 

 

3 ПРЫГАВОРУ СУДА СЯЛЯНАМ в. ДУМАНОЎШЧЫНА,

ЯКІЯ БЫЛІ АБВІНАВАЧАНЫ ЎПАРУБЦЫ ЛЕСУ ЎЛЮБОНЩКІМ

ЛЯСНІЦТВЕ

 

8  кастрычніка 1907 г.

 

Крестьяне Федор, Семен, Петр и Иван Андреевы Поиграевы и Николай Григорьев Курсаков обвинительным актом преданы суду Минского окружного суда без участия при­сяжных заседателей по обвинению в том, что 30 декабря 1905 года в Любоничской лесной даче Федор Поиграев с револьвером, Семен и Петр Поиграевы с оглоблями, Иван Поиграев с топором и Николай Курсаков с палкой накинулись на казенных лесников Комара и Ко-зачка при исполнении последними обязанностей службы и нанесли им легкие побои.

К преданию суду поименованных подсудимых послужили следующие обстоятельства: 30 декабря 1905 года казенные лесники Любоничского лесничества Фома Комар и Савелий Козачек, проходя по казенному лесу, увидели, что Иван, Федор, Семен и Петр Поиграевы и Николай Курсаков срубили две сосны и положили их на подводы. Боясь задерживать порубщиков в лесу, названные лесники дали возможность вывезти им сосны на дорогу, где пытались остановить подводы, но поименованные выше крестьяне повезли бревна дальше по направлению к Бобруйску. Лесники отправились за ними, желая проследить, куда бревна будут увезены. Тогда преследуемые вооружились: Иван Поиграев — топором, Семен и Петр — оглоблями, Федор Поиграев — револьвером и Курсаков — палкой и на­бросились на лесников Комара и Козачка; причем, Федор и Семен Поиграевы, схватив Козачка за голову, повалили его, отняли ружье и таковое сломали, а другие набросились на Комара, но он успел отбиться, получив оглоблей удар в палец...

Суд определяет: крестьян Качеричской волости Бобруйского уезда деревни Думановщина: Федора Андреева Поиграева, 25 лет; Семена Ануфриева Поиграева, 19 лет; Петра Андреева Поиграева, 16 лет; Ивана Андреева Поиграева, 27 лет... заключить в тюрьму: Федора Поиграева на один год с лишением некоторых особенных прав и преимуществ, лично и по состоянию ему присвоенных; Семена Поиграева на шесть месяцев, Петра По­играева на четыре месяца и Ивана Поиграева на шесть месяцев и на них же возложить судебные по делу издержки поровну на каждого и с круговою друг за друга порукою; како­вые издержки за несостоятельностью их к платежу принять на счет казны..., крестьянина... Николая Григорьева Курсакова, 15 лет, признать по суду оправданным.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф. 183, воп. 2, спр. 17785, л. 60 — 62.

 

 

РАПАРТ ПАДАТКОВАГА ІНСПЕКТАРА КІРАЎНІКУ МІНСКАЙ КАЗЁННАЙ ПАЛАТЫ АБ ЦЯЖКІМ СТАНОВІШЧЫ СЯЛЯН в. ВЯЗАЎКА I ХАДАЙНІЦТВА АБ АДТЭРМІНОЎЦЫ ГЭТАЙ СУВЯ3І IX ВЫКУПНОГА ДОЎГУ

 

Не пазней   студзеня   1909 г.

 

Вследствие поручения Вашего Превосходительства от 23 января 1909 г. с представлени­ем свода статистических данных по дер. Вязовка доношу следующее:

Крестьяне дер. Вязовки получили землю на выкуп по закону 22 мая 1876 года о позе­мельном устройстве единоверцев и старообрядцев как принадлежащие к последним.

...Пахотная земля большею частью подзолистая, низкая и холодная, на нее оказывают плохое влияние как сильные дожди, так и жара...

Сенокосы мурожные, полевые, посредственные; с одной десятины собирается не более 70 пуд. сена. Сенокосов очень мало, всего около 50 дес. Совершенно неудобной земли — 48 дес. 400 саж. Особо доходных угодий нет. Недостаток сенокосов не дает возможность крестьянам деревни иметь большое количество скота, и это обстоятельство является причи­ною того, что большая часть земли остается без удобрений. Ежегодно удобряется не болеечасти пахотной земли, по преимуществу под огороды и отчасти под рожь и овес.

Плохое качество почвы в связи с недостатком удобрения весьма неблагоприятно влияет на урожаи. Сбор хлебов озимых и яровых получается низкий.

Земля обычно обрабатывается вся самими владельцами и в аренду не сдается. Отсут­ствие случаев аренды объясняют также низким качеством почвы, желающих взять плохую землю в аренду не находится.

Урожаи в дер. Вязовке настолько невелики, что население собственным хлебом не обес­печено и всегда вынуждено покупать хлеб до наступления нового урожая, а также брать продовольственную ссуду.

 

Скот также кормом не обеспечен...

Несмотря на то что крестьяне держат самое ограниченное количество скота, в последнее время замечается усиленная продажа его.

В настоящее время, в июле месяце, в самом разгаре полевых работ, когда лошадь являет­ся главной помощницей крестьянину, 8 домохозяев совсем не имеют лошадей, а у 6 домохо­зяев нет скота совершенно. Нужда заставляет крестьян продавать скот, а такая продажа не может не отразиться гибельно на сельском хозяйстве; больших барышей крестьянину она не дает, так как скот, вследствие недостатка корма, исхудалый и поэтому продается часто за бесценок.

Заработков крестьяне не имеют, лес поблизости не разрабатывается, на железной дороге работают крестьяне ближайших к ней деревень, крупных помещиков поблизости нет. От­правляться же на заработки в другие волости мешает то обстоятельство, что лошади обесси­лены, своего корма не имеется, а покупать его при настоящей дороговизне нет расчета, так как тогда вся заработная плата едва ли покроет расходы.

В течение последних пяти лет пособий от земства и сельских обществ из хлебозапас­ных магазинов и продовольственных капиталов крестьянам дер. Вязовка не выдавалось. В 1908 году выдана была продовольственная ссуда на сумму 1679 рублей, но это еще увели­чило степень задолженности Вязовского общества.

Существующий оклад выкупных платежей не превышает доходности крестьянской надельной земли, но если взять общую сумму всех лежащих на крестьянах повинностей, вместе с недоимкою и принять во внимание необходимость еще прокормиться самим и про­кормить скот, то нельзя не прийти к заключению, что платежные средства сельских обыва­телей являются недостаточными для уплаты всех повинностей. Материальное благосостоя­ние крестьян, в особенности после трех последних неурожайных лет, нужно считать весьма подорванным и на долгое время.

Принимая во внимание тяжелое материальное положение крестьян дер. Вязовки, я пола­гал бы, что полное сложение с них выкупного долга (вместе с недоимкою) было бы весьма целесообразным, так как смогло бы несколько поднять их благосостояние, но если это почему-либо невозможно, то пересрочка всего выкупного долга на самый больший из ука­занных в законе 13 мая 1896 года пределов является для крестьян дер. Вязовки настоятель­но необходимым. Эта мера облегчит тяжелое бремя крестьянской задолженности, она будет способствовать более исправному поступлению платежей по вкладам каждого года; быть может, благодаря этой пересрочке не будут повторяться недоборы и недоимки, которые постоянно образовывались на Вязовском сельском обществе.

 

Податной инспектор                                                                                                     Горский.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф- 1595, воп. 2, спр. 513, л. 3—5.

 

ПРЫГАВОР СЕЛЯНІНУ в. СТАЎПІЧЫ  Я. П. СТРЫВАЛЮ

 

28  мая1909 г.

 

При исполняющем обязанности секретаря Г. Л. Монгинском в присутствии товарища прокурора Столина с участием присяжных заседателей слушали дело о крестьянине Емельяне Павлове Стривале, обвиняемом по 1609 статье Уложения о наказаниях.

Решением присяжных заседателей крестьянин дер. Столпище Любоничской волости Бобруйского уезда Емельян Павлов Стриваль, 39 л., признан виновным в том, что в ночь на 4 августа 1908 года в имении Качеричи Качеричской волости Бобруйского уезда, задумав истребить огнем принадлежащее владельцу означенного имения фон-Гойеру необитаемое гумно вместе со сложенным в нем урожаем, принадлежащем арендатору имения Осипу Русецкому, поджег это гумно, которое и сгорело дотла со всем находившемся в нем имуще­ством.

Обращаясь к определению законных последствий решения присяжных заседателей, окружной суд находит, что преступное деяние, в коем признан виновным Стриваль, составляет по своим признакам преступление, предусмотренное 3 ч. 1609 ст. Уложения о наказаниях, по силе которой виновные по лишении всех прав состояния подвергаются ссылке в каторжные работы по 7 степ. 19 ст. Уложения о наказаниях, каковому наказание окружное суд ввиду упорного запирательства подсудимого Стриваля в своей вине признает справедливым подвергнуть в средней мере, т. е. Емельяна Стриваля за содеянное им преступление, по лишении всех прав состояния, следует сослать на каторжные работы на пять лет с последствиями для него по 25 статьи Уложения о наказаниях.

Что касается вещественного по делу доказательства — записной книжки бывшего лесни­ка Стриваля, то таковую следует оставить при деле.

Окружной суд определяет:

крестьянина д. Столпище Любоничской волости Бобруйского уезда Емельяна Павлова Стриваля, 39 лет, на основании 3 ч. 1609 и 7 степ. 19 статьи Уложения о наказании, лишив всех прав состояния, сослать в каторжные работы сроком на пять лет с последствиями по 25 ст. Уложения о наказаниях и на него же возложить судебные по делу издержки, которые при его несостоятельности к платежу принять на счет казны. Вещественные по делу доказа­тельства — расчетную книжку б. лесника Стриваля — оставить при деле.

А.  Русанов.

 

Нацыянальны гістарычны apxiў Беларусі, ф 183, воп. 2, спр. 19949, л. 48.

 

 

 

З ЖУРНАЛА БЫХАЎСКАГА ПАВЯТОВАГА ЗЕМСКАГА СХОДУ

ПЕРШАЙ ЧАРГОВАЙ СЕСІІ 1911 Г. З ДАДАТКАМІ

 

 

12, 13   кастрычніка   1911 г.

 

6) ...Приступая затем к рассмотрению представленного инспектором народных училищ через Быховский училищный Совет списка народных министерских училищ, нуждающихся в пособии на ремонт зданий, и выслушав сообщение по сему вопросу гласных: И. И. Коно­нова, С. Т. Демьянкова, К. Ф. Дюндикова, И. К. Мельникова, уездного наблюдателя и члена управы В. П. Ярошевского, знающих положение школ на местах, комиссия остано­вилась на Мало-Белевичском, Хоновском и Чигиринском народных училищах и 1) признав здания этих училищ настолько плохими, что учебные занятия в них к следующему году могут прекратиться, 2) имея уже в виду признанную комиссией неотложность своевре­менной помощи таким училищам, 3) произведя приблизительные вычисления потребных на ремонт этих зданий расходов и 4) определив эту сумму в 400 руб. для Мало-Белевичского училища, 600 руб. для Хоновского и 100 руб. для Чигиринского, постановила просить земское собрание: 1) поручить Управе составить полную смету на ремонт указанных учи­лищ в пределах указанных сумм, 2) возбудить ходатайство о выдаче земству безвозвратного пособия из сумм школьно-строительного фонда в размере половины стоимости работ — 550, 3) внести в доходную смету ожидаемые к отпуску из сумм школьно-строительного фонда 500 руб. и 4) внести в расходную смету на 1912 год на ремонт указанных зданий 1100 руб.

 

Журналы Быховского уездного земского собрания первой очередной сессии 1911 г. Могилев, 1911. С. 56.

 

ЗBECTKI АБ СТАНОВІШЧЫ СЯЛЯНСКАГА ЗЕМЛЕКАРЫСТАННЯ

ЧЫГІРЫНСКАЙ ВОЛАСЦІ

1 в е р а с н я 1914 г.

	Бывшее общинное		Подворное		Вышедшие на хуторское
	землевладение		землевладение		землевладение
Наименование волостей	число домов, хозяев	площадь земли, дес.	число домов, хозяев	площадь земли, дес.	число домов, хозяев	площадь полей землевладения
						дес.	саж.

Чигиринка                       71              639            –               –                –                 –

Шмаки                             72              159                  –               –                –                 –

Стайки                             19              99                  –               –                –                 –

Колбово                        104              888                  –               –                –               –

Борки                               94              564             –               –                –                 –

Грибова Слобода             30              388                  –               –                –                 –

Чечевичи                         93           1425                  –               –                –                 –

Шалаевка                        36              319                  –               –                –                 –

Немки                             68              455              –               –                –                 –

Збышин                           40              348                  13        150             6               46           1681

 

Дзяржаўны apxiў   Maгiлёўcкай вобласці. ф. 83,   воп. 1,  спр. 9,   л 211.

Кароткія   звесткі з дарэвалюцыйнай  гісторыі вёсак  Кіраўшчыны

АЛА, вёска ў Баравіцкім сельсавеце. Назва вёскi мае балтыйскае паходжанне. Аснова параўнальная з літоўскіміola— пячора, упадзіна, варонка або u1а — дробная галь­ка. У 1838 г. у вёсцы налічвалася 10 рэвізскіхдуш. Паводле пepaпicy 1897 г. у вёс­цы 32 дв., 193 жых. У 1909 г. вёска (28 дв., 209 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерніі, у 1917 г. у Але — 34 дв., 239 жых.  

АХОЦІЧЫ,вёска ў Баравіцкім сельса­веце. У 1857 г. вёска адносілася да праваслаўнага прыхода с. Любонічы, у ёй было 89 прыхаджан. У 1869 г. вёска ў складзе маёнтка Ахоцічы. У 1872 г. у вёсцы налічва-лася 52 рэвізскія душы, у Ахоцічах II — 9 рэвізcкіx душ. У 1876 г. уладальніцай маёнтка была памешчыца Марыя Абрэўка, якая мела 500 дзес. зямлі. У 1886 г. сяло (29 дв., 230 жых.), мелася праваслаўная царква, запасны хлебны магазін, піцейны дом. Паводле пepaпicy 1897 г. у Ахоцічах 67 дв., 469 жых. У 1906 г. 15 гаспадарак вёскі ўваходзілі ў Старасельскае сельскае вобшчаства, якое валодала 4217 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (71 дв., 538 жых.), маёнтак (1 дв., 19 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Магілёўскай губерніі, у 1917 г. вёска (96 дв., 549 жых.), хутар (1 дв., 14 жых.). У вёсцы была школа.

БАРАВ1ЦА,вёска, цэнтр сельсавета. Па­водле пepaпicy 1897 г. у вёсцы налічвалася 9 дв., 67 жых. У 1909 г. вёска (14 дв., 108 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйска­га павета Мінскай губерніі. У 1911 г. адкрыта школа граматы. У 1917 г. у вёсцы 15 дв., 133 жых.

БАРКІ,вёска ў Дабаснянскім сельсаве­це. У канцы XIX ст. вёска ў Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёўскай губерніі. У 1884 г. у вёсцы 57 дв., 356 жых., належала памешчыку С. П. Сенажынскаму-Войнічу, які меў 1347 дзес. зямлі. У 1880 г. працавала дзягцярня,  якая  вырабляла 8000 пудоў дзёгцю,яе   даход  складаў 3000 руб. у год.   Частка   вяскоўцаў апрача земляробства займалася наступнымі промысламi: бандарным (1 дв., даход 5—10 руб.), кравецкім, вырабам рэчаў з лыка iкары (57 дв., даход 25 — 30 руб.). У 1889 г. працавала     школа граматы, у якой вучылася 22 хлопчыкі, размяшчалася ў наёмным памяшканні,     меліся     2   ветраныя   млына, вінная лаўка.

У 1908 г. вёска (97 дв., 300 мужчын, 313 жанчын, 1232 дзес. зямлі, фальварак (1 дв., 2 мужчыны, 4 жанчыны), належаў Э. Булгаку, меўся смалакурны завод.

БАРЧЫЦЫ,вёска ў Дабаснянскім сель­савеце. У XIX ст. вёска ў Ціхініцкай во­ласці Рагачоўскага павета Магілёўскай гу­берніі, у 1884 г. у вёсцы 20 дв., 151 жых. Вяскоўцы апрача зямляробства займаліся вырабам з лыка i кары розных бытавыхрэчаў (даход 20 руб.), кравецкім промыслам (даход 5 руб.). Паводле перапісу 1897 г. у Барчыцах 80 дв., 678 жых. У 1908 г. у вёс­цы 97 дв.,   379 мужчын,   366 жанчын, 884 дзес. зямлі.

БУКІНО,вёска ў Мышкавіцкім сельса­веце. У 1909 г. вёска (20 дв., 141 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага паветаМінскай губерніі, у 1917 г. — 28 дв., 211 жых.

ВАЛОСАВІЧЫ,вёска ў Мышкавіцкім сельсавеце. Вядома з 1560 г. як сяло, вяліка-княжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага, 15 дв. Жыхары сяла мeлi 5 аседлых валок зямлі і 7 пус­тых. 3 кожнай аседлай валою сяляне плацілі чынш (1 кап.), натуральную даніну, адбывалі 2 дніпаншчыны ў тыдзень. У 1810 г. мелася карчма. У 1840 г. вёска ў складзе маёнтка Baлocaвiчы. У 1872 г. у вёс­цы налічвалася 82 рэвізскія душы. У 1872 г. гаспадаром быў Сігізмунд Kяльчэўcкi, які меў 925 дзес. зямлi i 4 карчмы, даход з якіх складаў 200 руб. У вёсцы была драўляная царква, якую наведвалі прыхаджане з 18 вёсак, працавала царкоўна-прыходская школа. У 1884 г. у вёсцы працаваў вадзяны млын, які належаў памешчыцы Мар'і Барысевіч, даход з млына складаў 400 руб. У 1906 г. 28 гаспадарак вёскі ўваходзілі ў Baлocaвiцкae сельскае вобшчаства, якое ва­лодала 395 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (64 дв., 535 жых.), маёнтак (1 дв., 10 жых.) фальварак (8 дв., 58 жых.), хутар (2 дв., 15 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерніі, у 1917 г.—вёска(77 дв., 529 жых.), хутар (9 дв., 73 жых.).

ВІЛЕНКА,вёска ў Баравіцкім сельсаве­це. У пачатку XX ст. вёска ў Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерніі, у 1909 г. у вёсцы 25 дв., 200 жых., у 1917 г. — 31 дв., 212 жых.

ВІЛЫ, вёска у Баравіцкім сельсавеце. Назва вёскі — назва-арыенцір: вілы —раздваенне дарог, ростань. У XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Качэрычы, уваходзіла ўКачэрыцкую воласць Бабруйскага павета Мінскай губерні. Паводле перапіcy 397 г. у вёсцы 23 дв., 144 жых. У 1909 г. у вёсцы 32 дв., 194 жых., у 1917 г, — 39 дв., 232 жых.

ВІШАНЬКА, вёска у Паўлавіцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад назвы дрэва — вішня. Вядома з XIX ст. у 1884 г. маёнтак Вішанька належаў памешчыку Адаму Збарамірскаму, які меў 998 дзес. зямлі, вадзяны млын, сукнавалакно, даход з якой складаў 100 руб. У 1889 г. у вёсцы дзейнічала школа граматы, якая размяшчалася ў на­ёмным памяшканні, у ёй набывалі веды 10 хлопчыкаў. У пачатку XX ст. вёска у Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні, у 1909 г. вёска (16 дв., 70 мужчын, 72 жанчыны, 172 дзес. зямлі, фальварак (1 дв., 1 мужчына, 2 жанчыны, 60дзес. зямлі). У вёсцы працавала народнае вучылішча.

ВЫЖАРЫ, вёска у Баравіцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад слова «выжар» — гарэлае месца, часам паўднёвы схіл пагорка, выпалены сонцам, зарослы чабаром, верасам. У пачатку XX ст. вёска ў Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. У 1909 г. вёска Выжары I (23 дв., 169 жых.), Выжары II (7 дв., 51 жых.), Выжары III (5 дв., 28 жых.),1917 г. — Выжары I (24 дв., 206 жых.), Выжары II (7 дв., 52 жых.), Выжары III (4 дв., 35 жых.).

ВЯЗАЎКА, вёска у Скрыплщкім сельсавеце. Назва паходзіць ад слова «вязь» — багністае, гразкае месца. У XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Вязаўка, гаспадарамі якога былі Рудольф i Людвіг Есьманы, яны мелі 200 дзес. зямлі i вадзяны млын, даход з якога складаў 60 руб. У 1909 г. вёска (54 дв., 341 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. — 62 дв., 383 жых.

ГАЛЫНАЎКА, вёска у Стайкаўскім сельсавеце. У 1870 г. сяло Галынка (13 дв.). У 1863 г. была пабудавана Пакроўская царква, якую наведваліпрыхаджане з 16 вёсак. У 1909 г. сяло (19 дв., 64 жых.), уваходзілаЧыгірынскую воласць Быхаўскага павета Магілёускай губерні.

ГАРАДЗЕЦ, вёска у Баравіцкім сельсавеце. Вядома з XVI ст. У 1560 г. сяло (27 дв.), вялжакняжацкае ўладанне у Вялікімкнястве Літоускім. У 1810 г. у вёсцы былі карчма i млын, у 1842 г. працавала сукнавальня, даход з якой складаў 60 руб. У 1878 г. вёска ў прыватнай уласнасці памешчыкаў Судзілоўскіх, якія мелі 231 дзес. зямлі. У 1889 г. у вёсцы было народнае вучылішча, запасны хлебны магазін. У 1890 г. 10 жыхароў вёскі займаліся вырабам роз­ных рэчаўз дрэва. У 1906 г. 44 гаспадаркі ўвайшліў сельскае вобшчаства. У 1909 г. вёска (121 дв., 1110 жых.), у 1917 г.- 130 дв., 879 жых.

ГЛЫБОКАВІЧЫ,вёска у Добасненскім сельсавеце. Назва вёскі паходзщь ад проз вішчаў Глубокавіч, Глубочан. Вядома з 1560 г. як сяло (8 дв.),вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласціВялікага княства Літоўскага. Жыхары сяла мелі 6 аседлых валок зямлі i 4 пустыя. З адной аседлай валокі плацілі чынш (1 коп), 2 дні ў тыдзень сяляне адбывалі паншчыну. Апрача чыншу i прыгону плацлі натуральный падаткі: 6 бочак жыта, 6 бочак аўсу, 6 вазоў сена, 60 вазоў дроў, 60 гарсцей лёну, 6 гусей, 12 курэй. У XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Качэрычы. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 90 рэвізскіх душ. Дзейнічала школа грама­ты, працавалі два ветраныя млыны. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 723 жых. У 1900 г. 35 гаспадарак вёскі ўваходзіліў сельскае вобшчаства, якому належала 1023,05 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (90 дв., 699 жых.), уваходзіла ў Качэрыцкую воласць Бабруй­скага павета Мінскай губерні, у 1917 г,— 94 дв., 675 жых.

ГРЫБАВА СЛАБАДА, вёска у Грыбавецкімсельсавеце. У 1884 г. вёска (22 дв., 90 жых.), уваходзіла ў Чыгірынскую воласць Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. Жыхары вёскі апрача земляробства займаліся промысламі: кавальскім (1 дв., даход 15 — 20 руб.) i калёсным (6 дв., даход 10—15 руб.). У 1909 г. у вёсцы 36 дв., 281 жых.

ГРЫБАВЕЦ, вёска, цэнтр сельсавета. Назва вёскі паходзіць ад асновы «грыб». Па­водле перапіcy 1897 г. аколіца (12 дв., 70 жых.), пасёлак (11 дв., 61 жых.). У 1909 г. аколіца (12 дв., 73 жых.), пасёлак (5 дв., 28 жых.), уваходзіліў Чыгірынскую во­ласць Быхаўскага павета Маглёускай губерні. У аколіцы меўся млын.

ГУТА, вёска у Любоніцкім сельсавеце. Назва вёскі азначае металургічную або шкляную вытворчасць, тэрмін з’явіўся ў XIV — XVI ст. У 1810 г. у вёсцы былі карчма i млын. У 1860 г. вёска — уласнасць памешчыцы В. I. Сулістроўскай, якая мела 2908 дзес. зямлі, вінакурны завод (даход 500 руб. у год), 4 карчмы (даход 600 руб.), паравы i 2 вадзяныя млыны, сукнавальню, цагельны завод. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 51 рэвізская душа. У 1906 г. 15 гаспадарак увайшліў Падрэцкае сель­скае вобшчаства, яны мелі 3561 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (50 дв., 432 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г.—55 дв., 396 жых.

ДАБРЫЦА, вёска ў Добасненскім сельса­веце. Назва вёскі ўказвае на добрую характарыстыку мясцовасці. У канцы XIX ст. вёска знаходдзілася ўЦіхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні, у прыватнай уласнасці. У 1884 г. у вёс­цы 32 дв., 237 жых. Сяляне займаліся ка­вальскім промыслам (1 дв., даход 25 руб.). У 1889 г. у вёсцы працавала школаграматы, у якой навучаліся 11 хлопчыкау, размяшчалася ў наёмным памяшканні. У 1908 г. у вёсцы 43 дв., 182 мужчыны, 175 жанчын, 430 дзес. зямлі.

ДОБАСНА, вёска, цэнтр сельсавета. На­зва вёскі паходзщь ад асновы балтыйскай назвы канюшыны dobilas. Паводле шсьмовых крыніц вядома з 1502 г., у гэтым годзе кароль Аляксандр зацвердзіу Дабошны за Альбрэхтам Гаштольдам. У 1560 г. ся­ло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскім старостве Вялікага княства Літоўскага. У 1783 г. была пабудавана праваслаўная царква. У 1839 г. тут быў заснаваны цукровы завод, на якім у 1862 г. працавалі 47 рабочых. Цукар прадаваліў Маскве, Херсоне, Крамянчугу. У маі 1861 г. у Добасне адбылося сялянскае хваляванне. Сяляне адмовіліся выходзіць на паншчыну, акрамя 1 дня ў тыдзень. У 1880 г. у фальварку Добасна заснаваны вінакурны завод, на якім праца­валі 11 рабочых (даход 3443 руб. у год). У 1884 г. сяло (68 дв., 485жых.), цэнтр маёнтка, гаспадаром якога быў памешчык Эдуард Булгак. Жыхары ак­рамя земляробства займаліся наступнымі промысламі: кравецкім (даход 90 руб.), абутковым (1 дв., даход 120 руб.), кавальскім (1 дв., даход 40 руб.). У 1889 г. дзейнічала школа граматы. У 1886 г. сяло (59 дв., 437 жых.), меліся праваслауная царква, царкоўнапрыходская школа, вінакурны за­вод, праводзіліся 2 кірмашы ў год (на Уз- нясенне i 20 чэрвеня). У 1896 г. праваслаўны прыход мясцовай Тлынскай царквы налічваў 2303 мужчыны i 2388 жанчын. У пачатку XX ст. працавалі народнае вучылішча (у 1907 г. настаўнікам быў Гаўрыла Гардзіенка), запасны хлебны магазін, ка­зённая вінная лаўка. У 1908 г. сяло (103 дв., 276 мужчын, 361 жанчына, 1212 дзес. зямлі), фальварак (1 дв., 38 мужчын, 19 жан­чын, 396 дзес. зямлі), належаў Э. Булгаку, у Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні.

ЖЫЛІЧЫ,вёска у Добасненскім сельса­веце. Назва паходзщь ад прозвішчаў Жыль, Жыліхаў, Жыліч. Аснова назвы вядома з XIV ст. У XV ст. маёнтак Жылічы належаў князям Трабскім, потым перайшоу ва уласнасць А. I. Хадкевічу, наваградскаму ваяводзе, каля 1620 г. маёнтак стаў уласнасцю Сапегаў, а у канцы XVIII ст. Жылічы належалі старажытнаму шляхецкаму роду Булгакаў, якія займалі высокія пасады ў Вялікім княстве Літоўскім i валодалі зем­лямі на Магілёўшчыне i Смаленшчыне. У Жылічах знаходзіўся родавы маёнтак Булгакаў. У 1532 г. кароль Сігізмунд зацвердзіў за Герасімам Булгакам, які тады называўся каралеўскім баярынам, маёнткі, атрыманыя раней. У інвентары 1679 г. Жылічы ўпамінаюцца як баярскае сяло, якое налічвала 2 гаспадаркі. У пачатку XIX ст. Жылічы належалі маршалку Бабруйска­га павета Ігнацію Булгаку, якіў 30-я гг. XIX ст. пабудаваў у Жылічах палац. У 1837 г. у Жылічах налічвалася 173 рэвізскія душы. Кошт маёнтка складау 258 тыс. руб. У аднайменным фальварку, які быў побач, працаваў крухмальны завод. Пасля смерціІгнація Булгака у 1857 г. Жылічы перайшлі да яго сына Эдгара, які быў гаспадаром маёнтка да 1917 г. У 1880 г. у вёсцы 52 дв., 372 жых. Вяскоўцы апрача земляробства займаліся кавальскім, абутковым i адыходніцкім промысламі. У 1889 г. у наёмным памяшканні была адкрыта шко­ла граматы, у якой вучыліся 8 хлопчыкаў. У 1908 г. вёска (73 дв., 248 мужчын, 243 жанчыны, 736 дзес. зямлі) у Ціхініцкай воласщ Рагачоўскага павета Магілёўскай гу- берні. У гэтым жа годзе адкрыта земская школа.

ЗБЫШЫН, вёска ў Грыбавецкім сельса­веце. Вядома з XIX ст. У 1821 г. пабудавана Пакроўская царква. У 1861 г. сяло (112 жых.), цэнтр маёнтка ў Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. У кастрычніку 1861 г. тут адбыліся сялянскія хваляванні. Сяляне адмовіліся выконваць прыгонныя павіннасці, для навядзення парадку ў сяло былі накіраваны 60 салдат магілёўскага батальёна ўнутранай аховы. У 1867 г. уладальнікам маёнтка быў стацкі саветнік В. Ф. Грэшнер, ён меў 442 дзес. зямлі, у 1876 г. — I. Бруевіч. У 1886 г. у Збышыне 28 дв., 181 жых., меліся праваслаўная драўляная царква, піцейны дом. Акрамя земляробства сяляне займаліся наступнымі промысламі: байдарным (1 дв., даход 20 — 25 руб.), сталярным (1 дв., даход 90 руб.), вырабам рэчаў з лыка i кары (24 дв., даход 25 — 30 руб.), адыходніцтвам. У 1888 г. начала працаваць царкоўнапрыходская школа, у якой у 1889 г. вучыліся 16 хлопчыкаў i 2 дзяўчынкі. У 1896 г. праваслаўны прыход мясцовага храма налічваў 1378 мужчын i 1372 жанчыны. Паводле перапіcy 1897 г. сяло (49 дв., 305 жых.), хутар (11 дв., 49 жых.) у Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. У сяле былі вадзяны млын, сукнавальня. 3 разы у год праводзіліся таржкі. На хутары працаваў ветраны млын. У 1905 г. начала працаваць казённая вінная лаўка. У 1908 г. сяло (54 дв., 150 мужчын, 151 жанчына, 638 дзес. зямлі), хутар (16 дв., 45 мужчын, 40 жанчын, 630 дзес. зямлі). У 1909 г. у Збышыне 56 дв., 308 жых.

ЗЕЛЯНІЦА, вёска ў Баравіцкім сельса­веце. Назва вёскі — сімвалічная: зялёнае паселішча. У 1867 г. вёска, центр маёнтка у Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёускай губерні. Гаспадаром маёнтка з 1876 г. быў стацкі саветнік В. Ф. Грэш­нер, ён меў 443 дзес. зямлі. Паводле перапі­cy 1897 г. у фальварку 3 дв., 27 жых. У 1909 г. у вёсцы 24 дв., 45 мужчын, 56 жан­чын.

КАЗУЛІЧЫ, вёска, цэнтр сельсавета. Назва вёскі паходзщь ад прозвішчау Казулін, Казуліч. У 1560 г. вядома як сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вялжага княства Літоўскага. Жыха­ры сяла мелі 40 валок зямлі, з ix 21 валока аседлая, 19 пустых. Сяляне плацілі чынш (з адной валокі 1 коп), натуральныя падаткі: 21 бочку жыта, 21 бочку аўсу, 21 гусь, 42 курыцы, 12 камянёу 2 бязьмены мёду. Апрача гэтага, яны абавязаны былі выконваць надводную павіннасць i 2 дні ў тыдзень адбываць паншчыну. У 1810 г. у вёсцы была карчма. У 1886 г. вёска (40 дв., 540 жых.). У 1909 г. вёска (184 дв., 1294 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 205 дв., 1293 жых., мелкія смалакурны за­вод, млын.

КІСЦЯНІ, вёска у Добасненскім сельса­веце. Назва вёскі паходзщь ад назвы старажытнай зброі «кісцень» (кароткая палка, на адным канцы металічны шар, на друім пятля, якую надзяваюць на руку). У другой палове XIX ст. сяло, цэнтр маёнтка, у 1869 г. гаспадаром маёнтка быу памешчык Іван Верман, які меў 1486 дзес. зямлі, вадзяны млын, крупадзёрны завод, даход з якога складаў 500 руб. у год. У 1861 г. у фальварку Кісцяні быў заснаваны вінакурны завод, на якім працавалі 11 рабочых, даход завода складаў 4000 руб. У 1895 г. на заводзе пачаў працаваць паравы рухавік. У 1889 г. у сяле знаходзьлася школа граматы. Паводле перапіcy 1897 г. у фальварку Кісцяні было 2 дв., 14 жых. У 1908 г. фальварак у Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёускай губерніі, які належаў Булгаку (1 дв., 14 мужчын, 11 жанчын, 70 дзес. зямлі).

КОЛБАВА, вёска у Стайкаускім сельса­веце. У назве вёскі прасочваецца сувязь з балтыйскай асновай: kolba — язык, kolbus— балбатун. У другой палове XIX ст. вёска ў Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні, у 1882 г. у вёсцы 66 дв., 302 жых. Жыхары акрамя земля­робства займаліся кравецкім промыслам (1 дв., даход 50 — 70 руб.), вырабам рэчаў з лыка i кары (66 дв., даход 25 — 30 руб.), 10 чал, — адыходніцтвам. У 1881 г. у вёсцы працавала крупадзёрка селяніна П. Дуброўскага, даход з якой складаў 100 руб. у год. У 1889 г. у вёсцы пачала працаваць школа граматы, якая размяшчалася у наёмным памяшканні, тут вучыліся 25 хлопчыкаў. У вёсцы было арганізавана Колбаўскае сель­скае вобшчаства. У 1901 г. пачала працаваць казённая вінная лаўка. У 1908 г. у вёсцы было народнае вучылішча. У 1908 г. у вёсцы 111 дв., 350 мужчын, 381 жанчына, 920 дзес.зямлі.

КОСТРЫЦКАЯ СЛАБОДКА, вёска у Казулщкім сельсавеце. У 1560 г. сяло Слабодка, прыватная ўласнасць пана Лаўрэнція Маціяшкевіча ў Любоніцкай воласці Баб­руйскага староства Вялікага княства Літоўскага, потым належала Івану Гарбачэўскаму. У інвентары 1750 г. сяло Кострыцкая Слабодка (15 дв.) у Любоніцкім старостве Рэчыцкага павета, дзяржаўная ўласнасць. У 1906 г. 48 гаспадарак уваходзілі ў Слабодскае сельскае вобшчаства, яны валодалі 1214 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (133 дв., 1044 жых.) у Любоніцкай воласщ Бабруй­скага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 137 дв., 829 жых., меўся млын.

КОСТРЫЧЫ, вёска у Любоніцкім сель­савеце. Назва вёскі паходзіць ад назвы расліны «кастрыца», а таксама, магчыма, бытавога тэрміна «кастрыца» — адыходы пры апрацоўкі лёну. У 1560 г. сяло у Бабруйскім старостве, вялікакняжацкае ўладанне ў Вялікім княстве Літоўскім. Жыхары сяла мелі 20 валок зямлі, з якіх 11 аседлых i 9 пустых. Яны плацілі грашовы чынш з адной валокі (1 коп) i натуральный падаткі: 11 бочак жыта, 11 бочак аўсу, 11 гусей, 22 курыцы, 26 камянёу мёду. У 1750 г. сяло (16 дв.) у Любоніцкім старостве Рэчыцкага павета. У 1810 г. у Кострычах былі карчма, млын. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 88 рэвізскіх душ. У 1894 г. у вёсцы была кузня, працавалі школа граматы, ветраны млын, заезны дом. У 1906 г. 40 гаспадарак уваходзіліў сельскае вобшчаства, яны мелі 880 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (91 дв., 620 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруй­скага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 104 дв., 672 жых.

ЛЁЎКАВІЧЫ, вёска ў Добасненскім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад прозвішчаў Лёўка, Лёваш, Лёукавіч. У канцы XIX ст. вёска ўЦіхініцкай воласці Рага­чоўскага павета Магілёўскай губерні. У 1884 г. у вёсцы 56 дв., 416 жых. Частка жыхароў акрамя земляробства займаліся кавальскім (1 дв., даход 40 руб.), абутковым (1 дв., даход 50 руб.) промысламі. Працавалі школа граматы, два ветраныя млыны, піцейны, дом. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 64 дв., 441 жых. У 1909 г. у вёсцы 57 дв., 206 мужчын, 222 жанчыны, 616 дзес. зямлі.

ЛЕШЧАНКА, вёска ў Паўлавіцкім сель­савеце. Назва вёскі паходзщь ад прозвішчаў Лешчанка, Лешчаў, Лешчын, або Лешчылаў з асновай лешч (рыба). У 1882 г. вёска у Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Магілёускай губерні, 49 дв., 353 жых. Частка жыхароў акрамя земляробства займаліся кравецкім (1 дв., даход 30 р.), абутковым (даход 20 руб.) промысламі. У 1889 г. у вёсцы была школа граматы. Па­водле пераcy 1897 г. у вёсцы 68 дв., 427 жых. У 1908 г. у вёсцы 62 дв., 199 муж­чын, 169 жанчын, 526 дзес. зямлі.

ЛЮБОНІЫ, вёска, цэнтр сельсавета. Назва вёскі паходзщь ад прозвішчаў Любш, Любатаў, Любашаў, Любішч, Любоніч. У 1560 г. сяло Бабруйскага староства, вяллікакняжацкае ўладанне ў Вялікім княс­тве Літоўскім. У 1738 г. сяло, цэнтр Любоніцкага староства Рэчыцкага павета. У інвентары 1789 г. Любонічы — мястэчка (36 дв.), сяло (23 дв.). У 1792 г. пабудавана Дамініканская драўляная царква, яе наведвалі прыхаджане з 9 населеных пунктаў, царкве належала больш за 61 дзес. зямлі. У 1810 г. у фальварку Любонічы знаходзіўся панскі дом. Яго даўжыня 38 1/2 i шырыня 23 1/2 аршына. Меліся флігель (даўжы­ня 33, шырыня 16 аршын, 5 пакояў), стары флігель (даўжыня 20, шырыня 15 аршын, 2 пакоі, сенцы). Таксама на панскім двары былі кухня, пякарні, гумно, лазня, вінакурня, жывёльны двор. У мястэчку Любонічы 1 ліпеня i 10 лістапада праводзіліся кірмашы. У 1849 г. пабудавана права­слаўная царква. У 1861 г. у мястэчку 404 жых., у сяле меліся прыходская царква i капліца. У царкве з 1871 г. i да пачатку XX ст. святаром быў Мануіл Шэлепін, які скончыў Магілёускую духоўную семінарыю. Сяло Любонічы было цэнтрам Любо­ніцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. Сядзіба валаснога праўлення лічылася асобным населеным пунктам, тут бы­ла валасная лячэбшца. У 1870 г. у мястэч­ку 129 дв., у сяле — 39 дв., янызнаходзіліся ў дзяржаўнай уласнасці.. У 1872 г. у сяле налічвалася 173 рэвізскія душы, сярэдні памер сялянскага надзела быў 30,4 дзес., у 1886 г. — 33 дв., 515 жых. У 1889 г. пачала працаваць царкоўнапрыходская школа, у ёй набывалі веды 30 хлопчыкау i дзяўчынка. У 1888 — 89 гг. у мястэчку былізаснаваны 2мукамольныя млыны. У 1890 г. на ix працавалі 20 рабочых, на двух з гэтых млыноў у год перацрацоўвалася 20 тыс. пудоў мукі на 15 000 руб. i дзейчаў паравы рухавік магутнасцю 16 к. с. У 1895 г. на адной мукамольні купца X. Фарбера дзейнічаў паравы рухавік магутнасцю 4 к. с. i праца­валі 2 чал., было выраблена мукі на 3300 руб. У 1894 г. у Любонічах былі 3 заезныядамы (уладальнікі мяшчане Лейба Шапіра, Фарбер, Кацнельсон), 8 крам дробнага тавару (уладальнікі Кейма Шапіра, Зэлік Шэйнман, мяшчане Фельгельсон, Мірка Галубіцкая, Зарука Шатра, Biльнер, Кацнельсон, Лейба Цыпін), 3 мясныя лаўкі (уладальнікі Шолом Усман, мяшчане Мордух Хайкін, Кацнельсон), піўная лаука (уладальнік Мендель Кацерман), яурэйская лазня (уладальнік Хацкель Берлш). Любоніцкая земская станцыя налічвала чацвёра коней. У 1897 г. у Любонічах 68 дв., 499 жых., у лістападзе штогод праводзіўся кірмаш. У 1906 г. 71 гаспадарка мястэчка, якія мелі 15,01 дзес. зямлі, 63 гаспадаркі сяла, якія мелі 144,50 дзес. зямлі уваходзіліў Любоніцкае сельскае вобшчаства.У 1909 г. у мястэчку 64 дв., 489 жых., у сяле 150 дв., 1240 жых. З 1916 г. усе населеныя пункты пад назвай Любонічы сталі лічыцца адным мястэчкам, дзе знаходзіліся валасное праўленне, мяшчанская ўправа, паштоватэлеграфнае аддзяленне. Аднак даныя за 1917 г. асобныя па мястэчку i сяле: адпаведна — 69 дв., 515 жых. i 210 дв., 1191 жых.

МОРХАВІЧЫ, вёска ў Любоніцкім сельсавеце. У 1560 г. сялоБабруйскай воласці, вялікакняжацкае ўладанне у Вялікім княстве Літоўскім. Жыхары мелі 12 валок зямлі (8 аседлых i 12 пустых). З кожнай валокі зямлі сяляне плацілі чынш (1 коп). Апрача чыншу, яны 2 дніў тыдзень адбывалі паншчыну i плацілі натуральныя падаткі: 8 бочак жыта, 8 бочак аўсу, 8 гусей, 16 курэй, 2 камяні мёду. З 1738 г. Морхавічы ў Любоніцкім старостве Рэчыцкага павета. У 1810 г. тут была карчма. У 1857 г. 165 вяскоўцаў былі прыхаджанамі Любоніцкага прыхода. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 81 рэвізская душа, яна належала памешчыку С. Пацу. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (71 дв., 277 мужчын, 277 жанчын), працавала кузня. У 1906 г. 34 гаспадаркі, якія мелі 756,32 дзес. зямлі, уваходзіліў Падрэцкае сельскае вобшчаст­ва. У 1908 г. вёска (90 дв., 707 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мін­скай губерні, у 1917 г. у вёсцы 95 дв., 670 жых.

МЫШКАВІЧЫ, вёска ў Мышкавіцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад прозвішчаў Мішыц, Мышко, Мышковіч. У 1506 г. сяло (2 дв.) у Бабруйскім старостве, вялікакняжацкае ўладанне ў Вялікім княст­ве Літоўскім. У сяле быў вадзяны млын. Жыхары мелі1 валоку аседлую, 13 пустых. Яны плацілі чынш (за адну аседлую валоку 1 коп), 2 дніў тыдзень адбывалі паншчыну. Апрача чыншу i прыгону плацілі натураль­ную даніну: 1 бочку жыта, 1 бочку аўсу, 1 воз сена, 10 вазоу дроў, 10 гарсцей лёну, 1 гусь, 1 куру, 20 шт. яек, 4 камяні мёду. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 90 рэвізскіх душ, вяскоўцы ўваходзіліў Валосавіцкае сельскае вобшчаства. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы было 489 жых., меліся школа граматы, вадзяны млын. У 1906 г. 24 гаспадаркі, якія мелі 524,80 дзес. зямлі, ува­ходзіліў Папоўшчынскае сельскае вобшчаст­ва. 1909 г. вёска (90 дв., 678 жых.), хутар (1 дв., 9 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні.

НОВЫ ГАРАДОК, вёска у Баравіцкім сельсавеце. Паводле пеапісу 1897 г, вёска (12 дв., 96 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. У 1909 г. вёска (18 дв., 148 жых.), хутар (3 дв., 19 жых.), у 1917 г. у вёсцы 24 дв., 167 жых., на хутары 1 дв., 15 жых.

НЯМКІ, вёска у Стайкаўсім сельсаве­це. Назва вёскі паходзіць ад прозвішча Нямко, магчыма, ад асновы «нямы». З 1842 г. належала пану Іосіфу Булгаку, у 1870 г.— памешчыкам Аляксандру i Пятру Фрондзіерам. Яны мелі 2253 дзес. зямлі, 2 вадзяныя млыны, сукнавальню, даход з якой складау 100 руб., ветраны млын (да­ход складау 50 руб.). У 1884 г. вёска (40 дв., 186 жых.) у Чыгірынскай воласці Бабруй­скага павета Магілёускай губерні. Жыхары вёскі акрамя зямляробства займаліся наступнымі промысламі: адыходніцтвам (28 дв.), кравецкім (1 дв.), вырабам рэчаў з лыка i кары (40 дв., даход 20 — 25 руб.), кавальскім (7 дв., даход 75—100 руб.). У вёсцы была школа граматы. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 73 дв., 450 жых., у фаль­варку 6 дв., 51 жых. У фальварку працавалі гарбарня i сукнавальня. У 1909 г. у вёсцы 79 дв., 238 мужчын, 250 жанчын, 559 дзес. зямлі.

ПАДРЭЧЧА, вёска у Казуліцкім сельса­веце. Назва вёскі— назва-арыенцір, азначае месца каля ракі. У 1560 г. вядома як сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай во­ласці Вялікага княства Лігоўскага. Жыха­ры сяла мелі 12 аседлых валок зямлі i 5 пустых. З трох аседлых валок сяляне плацілі чынш (1 коп), натуральный падаткі: 7 бочакжыта, 7 бочак аўсу, 7 гусей, 14 ку­рэй, 2 камяні мёду, 2 дніў тыдзень адбыва- лі паншчыну. У 1810 г. у Падрэччы былі карчма i млын. У 1844 г. вёска, прыватная ўласнасць памешчыка Д. I. Валодзіна, які меў 2601 дзес. зямлі, карчму, даход з якой складаў 100 руб. У вёсцы дзейнічала праваслаўная Ражства-Багародзічная царква, якую наведвалі 1629 прыхаджан з 10 вёсак. У 1845 г. у маёнтку быў заснаваны вінакурны завод, у 1895 г. тут працавалі 2рабочыя, у 1895 г. быу ўведзены паравы рухавік (даход складаў 4 тыс. руб.). У 1872 г. у вёс­цы налічвалася 78 рэвізскіх душ. У лістападзе 1889 г. у наёмным памяшканні адкрыта царкоўнапрыходская школа, у якой вучы- ліся 17 хлопчыкаў. У 1889 г. з маёнтка Ольса было выдзелена 153 дзес. зямлі для Падрэцкага сельскага вобшчаства, у якое ўваходзілі 54 гаспадаркі. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 79 дв., 512 жых. У 1909 г. вё- ска (89 дв., 699 жых.) у Любоніцкай во­ласці Бабруйскага павета Мінскай губері, у 1917 г. у вёсцы 117 дв., 735 жых.

ПАДСЁЛЫ, вёска у Стайкаўскім сельса­веце. У другой палове XIX ст. вёска ў Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магі­лёўскай губерні. У 1884 г. у вёсцы 79 дв., 530 жых. Апрача земляробства жыхары займаліся кавальскім промыслам (1 дв., даход 25 руб.). У 1889 г. у вёсцы працавала цар­коўнапрыходская школа, у якой навучаліся15 хлопчыкаў i дзяўчынка, школа размяшчалася ў наёмным памяшканні. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 106 дв., 767 жых. Вёска належала Быхаўскаму лютэранскаму кляштару. У 1901 г. пачала працаваць ка­зённая вінная лаўка. У 1909 г. у вёсцы 135 дв., 911 жых.

ПАРХІМКАВІЧЫ, вёска у Добасненскім сельсавеце. У 1870 г. мястэчка (22 дв.) у складзе маёнтка Пархімкавічы, які нале­жаў памешчыку Ігнацію Булгаку, ён меў 618 дзес. зямлі, 2 карчмы. У 1884 г. сяло (56 дв., 560 жых.), знаходзілася праваслаў­ная царква. У 1889 г. у наёмным памяшканні адкрыта царкоўнапрыходская школа, у якой навучаліся 20 хлопчыкаў i 2 дзяучынкі. Меліся лаўка, хлебазапасны магазін. Па­водле перапісу 1897 г. сяло (28 дв., 246 жых.), вёска (68 дв., 524 жых.), пасёлак (4 дв., 19 жых.), заезны дом, сядзіба (38 дв., 250 жых.). Штогод 11верасня ў сяле адбываўся кірмаш. У 1909 г. вёска (111 дв., 872 жых.) у Бортнікаўскай воласці Бабруй­скага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 142 дв., 839 жых.

ПАЎЛАВІЧЫ, вёска, цэнтр сельсавета. Назва вёскі паходзщь ад імя Павел i вытворных ад яго прозвішчаў. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкая уўласнасць у Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага, 28 дв. Жыхары сяла мелі 18 валок зямлі (12 аседлых i 6 пустых). Сяляне плацілі з кожнай аседлай валокі чынш, 2 дні ў тыдзень адбывалі паншчыну, плацілі данніу. У 1863 г. у Паўлавічах адкрыта народнае вучылішча. У 1867 г. была пабудавана драўляная права­слаўная Свята-Мікалаеўская царква, яе на- ведвалі 5911 прыхаджан з 13 вёсак. Царкве належала 35 дзес. зямлі. У 1870 г. у сяле 56 дв., у 1872 г, - 238 жых., у 1884 г,- 56 дв., 468 жых., працаваўвадзяны млын. У 1884 г. у царкоўнапрыходскай школе, якая размяшчалася

у сваім уласным будынку, набывалі веды 26 хлопчыкаў i 7 дзяучынак. У 1894 г. у сяле былі 2 крамы дробнага тавару (уладальнікі: землеўладальнік Мендэль Беркау Бась i мешчанін Лейба Ліўшыц), заезны дом (уладальнікі М. П. Ку­таева, С. Ф. Назарчук), 2 вадзяныя i ветраны млыны. Паводле перапіcy 1897 г. сяло (161 дв., 1283 жых.), урочышча (1 дв., 6 жых.). У 1906 г. 56 гаспадарак, якія мелі 1291,25 дзес. зямлі, увайшлі ў Паўлавіцкае сельскае вобшчаства. У 1909 г. сяло (187 дв., 1200 жых.) у Бортнікаўскай во­ласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1915—16 гг. працаваў млын (уладальніца Кутаева). У 1917 г. у сяле 175 дв., 1137 жых.

ПАЦАВА СЛАБАДА, вёска ў Казулщкім сельсавеце. Назва вёскі паходзщь ад прозвішча Пац. У 1810 г. у вёсцы былі карчма, млын. У 1886 г. сяло, 45 дв., 604 жых. У 1887 г. пабудавана Свята Miкалаеўская прыходская царква. Святаром тут з самага пачатку быў Мікалай Паняткоўскі, які вучыўся ў Пінскім духоўным вучылішчы, псаломшчыкам быўІван Сяўбо. У лістападзе 1889 г. у наёмным памяшканнні была адкрыта царкоўнапрыходская школа, у якой набывалі веды 23 хлопчыкі i дзяўчынка. Загадчыкам i выкладчыкам закону Божага быў святар, а настаўніцай — Аляксандра Паняткоўская. У 1894 г. існаваў заезны дом, які належаў Г. Падаляку. У 1897 г. у сяле 114 дв., 1044 жых., працавалі 2 ветраныя млыны, конная крупадзёрка, кузня, 2 крамы дробнага тавару. У 1906 г. 61 гаспадарка ўваходзіла ў Казулщкае сельскае вобшчаст­ва. У 1909 г. вёска (196 дв., 1412 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 227 дв., 1455 жых.

ПІЛЬНІКІ, вёска у Грыбавецкім сель­савеце. У канцы XX ст. вёска ў Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. Паводле перапіcy 1897 г. у вёсцы 4 дв., 26 жых. У 1909 г. у вёсцы 5 дв., 35 жых.

ПОЛЬКАВІЧЫ, вёска ў Паўлавщкім сельсавеце. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага, 5 дв. Жыхары сяла мелі 8 валок зямлі (3 аседлыя i 5 пустых). З кожнай аседлай валокі зямлі сяляне пла­цілі чынш. 2 дні ў тыдзень яны адбывалі паншчыну, плацілі таксама натуральную даніну (збожжам, аўсом, мёдам i г. д.). У 1872 г. у вёсцы налічвалася 38 рэвізскіх душ. Паводле перапіcy 1897 г. у Полькавічах І — 22 дв., 225 жых., у Полькавічах II — 12 дв., 77 жых. У 1906 г. 6 гаспада­рак, якія мелі 119,92 дзес. зямлі, увайшліў Паўлавіцкае сельскае вобшчаства. У 1909 г.вёска (49 дв., 307 жых.) у Бортнікаўскай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 48 дв., 332 жых.

СКАЧОК, пасёлак у Баравіцкім сельса­веце. Назва паходзіць ад прозвішча Скачок. У канцы XIX ст. хутар Скачок у Качэ­рыцкай воласці Бабруйскага павета, у 1881 г. тут Міхайла Іванкоў, селянін, заснаваў крупадзёрку (даход складау 100 руб. у год). Паводле перапіcy 1897 г. хутар (3 дв., 22 жых.). У 1909 г. на хутары 2 дв., 15 жых.

СКРЫПЛІЦА, вёска, цэнтр сельсавета. У канцы XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Добасна, які з 1857 г. належаў Э. Булгаку. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (117 дв., 697 жых.), у вёсцы жылі ў асноўным стараверы. У 1909 г. вёска (123 дв., 707 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 124 дв., 666 жых.

СТАЙКІ, вёска, цэнтр сельсавета. У аснове назвы вёскі — тып сельскагаспадарчай пабудовы: стая, стайня — часовы навес для жывёлы або невялікая трупа хат побач з асноунай старой хатай, якія будаваліся ў су- вязі з драбленнем сям’і. Вёска вядома з XVII ст. як сяло, шляхецкая ўласнасць, у 1679 г. у сяле налічвалася 3 гаспадаркі. Побач быу аднайменны фальварак. У канцы XIX ст. вёска -уласнасць памешчыка Жукоўскага, у 1871 г. ямуналежала 678 дзес. зямлі, карчма, млын. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (20 дв., 148 жых.). У 1909 г. вё­ска (24 дв., 70 мужчын, 87 жанчын, 211 дзес. зямлі) у Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні, дзейнічала школа граматы.

СТАЎПІШЧЫ, вёска ў Казулщкім сельсавеце. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вяікага княства Літоўскага. Жыхары сяла мелі 5 аседлых валок зямлі, 25 пустых. З кожнай аседлай валокі плацілі чынш (1 коп), нату­ральную даніну i адбывалі 2 дніў тыдзень паншчыну. У 1810 г. фальварак Стаўпішчы — дом, даўжыня якога складала 42 i шырыня 12 аршын. У в. Стаўпішчы была карчма. Палі i сенажаці мелі плошчу: эканамчныя — 72 дзес., луг i балоты — 18 дзес.; сялянскія пры в. Стаўпішчы — да 160 дзес., сенажацяў — 53 дзес., лугоў — 48 дзес., балот — 249 дзес. У 1894 г. у вёсцы былі карчма, заезны дом (уладальнік селянін Маглюя). Паводле перапіcy 1897 г. вёс­ка (100 дв., 364 мужчыны, 360 жанчын). У 1906 г. 51 гаспадарка (мелі 1410,88 дзес. зямлі) уваходзіла ў сельскае вобшчаства. У 1907 г. у вёсцы пачала працаваць земская школа, былі хлебазапасны магазін, 2 ветраныя млыны, 2 конныя крупадзёркі. У 1909 г. вёска (147 дв., 948 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 179 дв., 1226 жых.

СТАРЫЯ ДВАРАНІНАВІЧЫ, вёска ў Паўлавіцкім сельсавеце. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага, 14 дв. Жыхары сяла мелі 10 валок зямлі аседлых i 10 пустых, 1 валока зямлі належала царкве. Сяляне адбывалі 2 дніў тыдзень пан­шчыну, з кожнай аседлай валокі зямлі плацілі чынш. У 1639 г. была пабудавана праваслаўная царква. У 1872 г. у сяле налічвалася 115 рэвізскіх душ. У 1886 г. сяло (33 дв., 330 жых.) у Бортнікаўскай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у сяле быў ветраны млын, у 1894 г. — заезны дом. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (555 жых.). У 1906 г. у Дваранінавіцкае сельскае воб­шчаства уваходзілі 33 гаспадаркі, яны мелі 810,75 дзес. зямлі. У 1907 г. пачала праца­ваць земская школа. У 1909 г. у вёсцы 104 дв., 728 жых., у 1917 г.— 112 дв., 732 жых.

СТАРЫ Ю3ІН, вёска ў Грыбавецкім сельсавеце. У 1830 г. маёнтак Юзін належаў памешчыцы Жукоўскай, якая мела 1130 дзес. зямлі. Паводле перапісу 1897 г. хутар (18 дв., 132 жых.), меўся ветраны млын. У 1909 г. хутар (25 дв., 220 жых.) у Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магі­лёўскай губерні.

СЯРГЕЕВІЧЫ, вёска у Любоніцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзщь ад імя Сяргей i вытворных ад яго прозвішчау. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкае ўладанне у Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага. Жыхары мелі 12 аседлых валок зямлі, 8 пустых. 2 дні ў тыдзень сяляне адбывалі паншчыну, з кожнай аседлай валокі плацілі чынш, натуральную даніну. У 1810 г. у сяле была карчма. У 1872 г. у ім налічвалася 97 рэвізскіх душ. У XIX ст. Сяргеевічы ў прыватнай уласнасці ў складзе маёнтка Любонічы. У 1884 г. адкрыта царкоўнапрыходская школа, у якой вучыліся 9 хлопчыкаў, школа размяшчалася ў наёмным памяшканні. У 1889 г. 58 сялянскіх гаспадарак мелі 222 дзес. зямлі. Паводле перапіcy 1897 г. сяло (82 дв., 560 жых.), пасёлак (5 дв., 33 жых.). У 1908 г. пачала працаваць земская школа, у сяле была кузня. У 1909 г. вёска (107 дв.,756 жых.) у Любоніцкай воласціБабруй­скага павета Мінскай губерні.

УЛАСАВІЧЫ, вёска ў Любоніцкім сель­савеце. Назва вёскі паходзщь ад імя Улас i вытворных ад яго прозвішчаў. У 1560 г. сяло, вялікакняжацкая ўласнасць у Бабруй­скай воласці Вялікага княства Літоўскага. Жыхарам сяла належала 10 аседлых валок зямлі i 6 пустых. Сяляне плацілі натураль­ную даніну i адбывалі 2 дні ў тыдзень паншчыну. У канцы XVIII ст. сяло ў Лю­боніцкім старостве, казённая ўласнасць. У 1738 г. у сяле 12 дв., у 1789 г.— 21 дв. У 1810 г. у сяле была карчма. У XIX ст. яно належала магнату С. Пацу, знаходзілася ў складзе маёнтка Любонічы. У 1847 г, — 21 дв., 289 жых. У 1872 г. у сяле налчвалася 64 рэвізскія душы. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (52 дв., 423 жых.). У 1909 г. вёска (70 дв., 510 жых.) у Любоніцкай воласці Бабруйскага павета Мін­скай губерні. У 1917 г. у вёсцы 92 дв., 555 жых., працавала школа граматы.

ХАРЛАПАВІЧЫ, вёска ў Добасненскім сельсавеце. У канцы XIX ст. вёска у Ціхініцкай воласці Рагачоўскага павета Maгiлёўскай губерні. У 1884 г. у вёсцы 50 дв., 366 жых. Акрамя земляробства жыхары займаліся кавальскім (1 дв., даход 10 руб.), байдарным (1 дв., даход 6 руб.) промысламі. У 1889 г. у наёмным памяшканні была ад­крыта школа граматы, у якой вучыліся 10 хлопчыкау i дзяўчынка. У вёсцы была казённая вінная лаўка. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (63 дв., 501 жых.). У 1909 г. у вёсцы 55 дв., 245 мужчын, 235 жанчын, 591 дзес. зямлі. У 1910 г. пачала працаваць казённая віная лаўка.

ХВАЙНІЦА, вёска у Скрыпліцкім сель­савеце. У 1909 г. вёска Хвайніцкая Новая Буда (29 дв., 111 мужчын, 95 жанчын, 440 дзес. зямлі) у Ціхініцкай воласці Ра­гачоўскага павета Магілёўскай губерні.

ЦЕЙКАВІЧЫ, вёска у Мышкавіцкім сельсавеце. У 1560 г. сяло (8 дв.), вялкакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага. Жыхары мелі 4 аседлыя валокі зямлі i 6 пустых. З кож­най аседлай валокі зямлі сяляне плацілі чынш (2 коп), таксама 2 дні ў тыдзень адбы­валі паншчыну, плацілі натуральную даніну (збожжам, аўсом, мёдам, яйкамі i г. д.). У 1849 г. вёска належала памешчыцы Ланеўскай — Воўк. У 1857 г. вёска у складзе Качэрыцкага прыхода, у ёй налічвалася 62 прыхаджаніны. У 1872 г. у вёсцы было 30 рэвізскіх душ. У 1908 г. вёска (42 дв., 227 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйска­га павета Мінскай губерні, у 1917 г.— 27 дв., 173 жых.

ЧАРАМБАМІР, вёска у Стайкаўскім сельсавеце. У 1842 г. вёска, ўласнасць памешчыка Іосіфа Булгака ў Ціхініцкай во­ласці Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні. Памешчык меў 265 дзес. зямлі, карчму, даход з якой складаў 50 руб. У 1847 г. у фальварку Чарамбамір працаваў шкляны за­вод (даход складаў 440 руб.). Шкляныя вырабы прадавалі як у Магілёўскай, так i у Віцебскай i Мінскай губернях. У 1884 г. у вёсцы 35 дв., 245 жых. Вяскоўцы (30 дв.) апрача земляробства займаліся вы­рабамі розных рэчаўз лыка i кары. У вёсцы размяшчаўся запасны хлебны магазін, цар­коўнапрыходская школа. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (50 дв., 364 жых.), фальварак (1 дв., 12 жых.). У 1908 г. — 49 дв., 184 муж­чыны, 124 жанчыны, 521 дзес. зямлі. У 1911 г. пачала працаваць земская школа.

ЧЫГІРЫНКА, вёска у Стайкаўскім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад прозвішча Чыгір,цюркскага паходжання. У XVI ст. сяло, уваходзіла ў склад Азяранскага маёнтка. У 1796 г. пабудавана пра­васлаўная Ражства-Багародзіцкая царква. У 1858 г. у вёсцы было 107 душ мужчынскага полу. У 1864 г. у наёмным памяшканні пачала працаваць царкоўнапрыходская шко­ла. У 1884 г. сяло (50 дв., 285 жых.), цэнтр Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёускай губерні. У сяле былі валасное праўленне, праваслаўная царква, царкоўна­прыходская школа, ліцейны дом, ветраны млын, карчма. Сяляне апрача земляробства займаліся наступнымі промысламі: кравец­кім (1 дв., даход 15 — 20 руб.), абутковым (2 дв., даход 30 руб.), вытворчасцю вырабаў з лыка i кары, байдарным (3 дв., даход 15 — 20 руб.), нарыхтоўкай матэрыялаў для вытворчасці драўляных бытавых рэчаў, адыходніцтвам. У вёсцы знаходзіліся запасны хлебны магазін, народнае вучылішча, ка­зённая вінная лаўка (1901 г.). У 1896 г. праваслаўны прыход мясцовага храма налічваў 1742 мужчыны i 1718 жанчын. Паводле перапіcy 1897 г. сяло (66 дв., 483 жых.). У пачатку XX ст. у Чыгірынцы была заснавана лячэбніца. У 1908 г. у сяле — 90 дв., 250 мужчын, 232 жанчыны, 1242 5/4 дзес. зямлі, у маёнтку Чыгірынка (належаўІосіфу Булгаку) — 5 дв., 20 мужчын, 12 жанчын, 9865 дзес. зямлі. У 1909 г.— 92 дв., 490 жых.

ШАЛАЁЎКА, вёска, цэнтр Грыбавецкага сельсавета. Назва вёскі паходзіць ад прозвішча Шалаеў, с сэнсавым значэннем асновы — гультай. У 1884 г. вёска (21 дв., 100 жых.) у Чыгірынскай воласці Быхаў­скага павета Магілёускай губерні. Вяскоўцы апрача земляробства выраблялі бытавыя рэчы з лыка i кары (9 дв., даход 15 — 20 руб.). Паводле перапіcy 1897 г. вёска (29 дв., 254 жых.), у 1908 г. — 42 дв., 150 мужчын, 151 жанчына, 1529 дзес. зямлі.

ШМАКІ, вёска ў Стайкаўскім сельсаве­це. У XIX ст. вёска у складзе маёнтка Шмакі ў Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. У 1850 г. у вёсцы было 44 душы мужчынскага полу, з 1856 г. яна належала Г. М. Зялінскаму, які меў 870 дзес. зямлі, 2 вадзяныя млыны (даход 100 руб.), карчму (даход 100 руб.). У 1884 г. у вёсцы 21 дв., 62 жых. Вяскоўцы апрача земляробства займаліся наступнымі промысламі: кавальскім (1 дв., даход 15 — 20 руб.), калёсным (1 дв., даход 10 — 15 руб.), адыходніцтвам. У вёсцы былі школа граматы, ветраны млын, карчма, 2 кузні. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (73 дв., 493 жых.). У 1900 г. у наёмным памяшканні пачала працаваць земская шко­ла. У 1908 г. у вёсцы 37 дв., 130 мужчын, 130 жанчын, 319³/4 дзес. зямлі, на хутары Шмакі — 18 дв., 50 мужчын, 51 жанчына, 1200 дзес. зямлі.

ЮЗАФІН, вёска ў Паўлавіцкім сельса­веце. У 1889 г. вядома як маёнтак Юзафіна (1 дв., 24 жых.). Тут быу заснаваны вінакурны завод, на якім у 1895 г. працавалі 6 рабочых, быў уведзены паравы рухавік (даход складаў 2 тыс. руб.). Паводле перапіcy 1897 г. фальварак (1 дв., 7 жых.). У 1909 г. маёнтак (1 дв., 7 жых.) у Бортні­каўскай воласці Бабруйскага павета Мін­скай губерні, у 1917 г. у маёнтку было 27 жых.

ВЁСКІ, ЯКІЯ НЕ ІСНУЮЦЬ

БАГДАНАЎКА, вёска ў Баравцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад імя Багдан i вытворных ад яго прозвішчаў. Па­водле перапіcy 1897 г. вёска(15 дв., 85 жых.), у 1909 г. вёска (15 дв., 95 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. У 1917 г. у вёсцы 22 дв., 179 жых.

КАБЫЛЯНКА, вёска у Грыбавецкім сельсавеце. У 1814 г. у вёсцы была пабудавана Пакроўская праваслаўная царква. Яе наведвалі 1133 прыхаджаніны з 11 вёсак, царкве належала 60 дзес. зямлі. У 1852 г. быў заснаваны вінакурны завод, на якім працавалі 6 рабочых, у 1895 г. быў уведзены паравы рухавік. У 1884 г. сяло (21 дв., 222 жых.). У гэтым годзе ў прыватным па­мяшканні пачала працаваць царкоўнапрыходская школа, у якой вучыліся 28 хлоп­чыкаў. У 1906 г. 26 гаспадарак мелі 436,83 дзес. зямлі. У 1917 г. маёнтак (1 дв., 74 жых.), сяло (60 дв., 344 жых.) у Чыгі­рынскай воласці Быхаўскага павета Магі­лёўскай губерні.

КАПЛАНАЎКА, вёска ў Баравіцкім сельсавеце. Назва вёскі паходзіць ад прозвішча Каплан. У 1917 г. вёска (23 дв., 114 жых.), хутар (2 дв., 33 жых.) Ка­чэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мін­скай губерн!

КАЧЭРЫЧЫ, вёска ў Мышкавіцкім сельсавеце. У 1560 г. вядома як сяло, вялікакняжацкае ўладанне ў Бабруйскай во­ласці Вялікага княства Літоўскага. У 1560 г. сяло (30 дв.), жыхарам належала 20 аседлых валок зямлі i 26 пустых. З кож­най аседлай валокі сяляне плацілі чынш (2 коп). Апрача чыншу яны плацілі нату­ральный падаткі: 20 бочак жыта, 20 бочак аўсу, 20 вазоў сена, 200 вазоў дроў, 200 гарсцей лёну, 20 гусей, 40 курэй, 2 дніў ты­дзень сяляне працавалі на паншчыне i ад­бывалі падводную павіннасць. У 1845 г. у вёсцы быў заснаваны шкляны завод, у 1861 г. тут працавалі 32 рабочыя, у год выраблялася 500 тыс. скрынь (даход скла­даў 10 тыс. руб.). У 1875 г. Качэрычы — цэнтр маёнтка, які належаў фон Гоейру, ён меў 15 243 дзес. зямлі, 2 вадзяныя млыны, 6 корчмау (даход 300 руб.). У 1872 г. у маёнтку Качэрычы быў заснаваны вінакур­ны завод, на якім у 1895 г. працавалі 8 ра­бочых, у 1895 г. быў уведзены паравы рухавік (даход складаў 4 тыс. руб.). У 1909 г. маёнтак (1 дв., 90 жых.), пасёлак (2 дв., 2 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. Качырыцкае валасное праўленне размяшчалася ў Стар­цах.

ПЕРУНОВА — вёска ў Стайкаўскім сель­савеце. Паводле перапіcy 1897 г. аколіца (5 дв., 35 жых.), хутар (1 дв., 9 жых.), на хутары працавала смалакурня. У 1909 г. ако­ліца (4 дв., 17 жых.), хутар (1 дв., 4 жых.), уласнасць памешчыка Э. Булгака у Чыгірынскай воласці Быхаўскага павета Магі­лёускай губерні

ПАПОЎШЧЫНА, вёска у Мышкавіцкім сельсавеце. У 1840 г. у вёсцы была пабудавана драўляная Свята-Мікалаеўская права­слаўная царква. Яе наведвала 4892 прыха­джаніны з 14 вёсак. Вёска была царкоўнай уласнасцю. Царкве належала 71 дзес. зямлі. У 1870 г. сяло (8 дв.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета, у 1886 г, — 11 дв., 88 жых. У 1894 г. у сяле была адкрыта школа граматы. Паводле перапіcy 1897 г. вёска (29 дв., 121 мужчына, 114 жанчын). У 1906 г. 9 гаспадарак мелі 135,92 дзес. зямлі. У 1909 г. у сяле 33 дв., 251 жых., у 1917 г. — 38 дв., 316 жых.

ПЕРАГОНЫ, вёска у Мышкавіцкім сель­савеце. У XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Перагоны, якіў 1859 г. належау памешчыку В. Шпакоўскаму, ён меў 60 дзес. зямлі. У 1884 г. у вёсцы 83 дв., 411 жых. Жыхары апрача земляробства займаліся кушнерскім промыслам, даход з якога складау 15 —20 руб. У 1917 г. хутар Перагон (4 дв., 61 жых.) знаходзіўся ў Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні.

ПРАЛЕТАРСКІ, пасёлак у Грыбавецкім сельсавеце. Знаходзіўся за 1 км на паўднёвы ўсход ад в. Боркі. У чэрвені 1941 г. гітлераўцы поўнасцю спалілі пасёлак i загубілі 226 жых. Пасля вайны пасёлак не быў адноўлены. Увекавечаны у мемарыяльным комплексе «Хатынь».

РУДНЯ, вёска у Баравіцкім сельсавеце. У XVII ст. сяло у Бабруйскім старостве, казённая ўласнасць. Паводле перапіcy 1897.г. вёска (3 дв., 19 жых.), карчма (1 дв., 11 жых.), меўся вадзяны млын. У 1906 г. 2 гаспадаркі мелі 42,14 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (3 дв., 22 жых.) у Качэрыц­кай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 5 дв., 34 жых.

СТАРЦЫ, вёска ў Мышкавіцкім сельса­веце. У канцы XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Качэрычы ў Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. У 1872 г. у вёсцы налічвалася 101 рэвізская душа. У 1886 г. у вёсцы 30 дв., 232 жых. Паводле перапіcy 1897 г. у вёс­цы 507 жых., размяшчалася Качэрыцкае валасное праўленне, былі заезны дом i піцейны дом. У пачатку XX ст. было заснавана аднакласнае вучылішча. У 1909 г. на хутары Старцы 79 дв., 373 жых., у 1917 г.— 93 дв., 609 жых.

ХАМІЧЫ, вёска у Баравіцкім сельсаве­це. У 1560 г. вядома як сяло Хомічы, вялікакняжацкае ўладанне ўБабруйскай воласці Вялікага княства Літоўскага (34 дв.). У канцы XVII ст. жыхары сяла мелі 16 аседлых валок зямлі i 14 пустых. Сяляне плацілі грашовыя i натуральны падаткі: 16 бочак жыта, 16 бочак аўсу, 16 вазоў сена, 160 вазоў дроў, 160 гарсцей лёну, 16 гусей, 32 курыцы, 2 дніў тыдзень адбывалі паншчыну, 1 раз у год адбывалі падводную павінасць. У 1872 г. у Хамічах налічвалася 93 рэвізскія душы. У 1890 г. 4 жыхары займаліся вырабам рэчау з дрэва (брусы, дошкі, бочкі, гонкі, планкі, лаўкі, сталы, мэбля i шш.). Паводле перапіcy 1897 г. вёска (60 дв., 532 жых.). У 1906 г. 33 гаспадаркі мелі 508,89 дзес. зямлі. У 1909 г. вёска (90 дв., 654 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні. У 1917 г. у вёсцы 96 дв., 686 жых., мелася народнае вучылішча.

ХВАТАЎКА, вёска у Грыбавецкім сельса­веце. Знаходзілася за 1 км на паўночны захад ад в. Боркі. У 1909 г. пасёлак Хватаўка (6 дв., 16 мужчын, 18 жанчын,153 дзес. зямлі) уваходзіў у Чыгірынскую воласць Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. 15 чэрвеня 1942 г. гітлераўцы поў­насцю спалілі вёску i знішчыліўcix яе жыхароў. Пасля вайны вёска не была адноўлена. Увекавечана ў мемарыяльным комплексе «Хатынь».

ЦЯСА, вёска у Мышкавіцкім сельсавеце. У XIX ст. вёска ў складзе маёнтка Качэ­рычы. У 1909 г. вёска (18 дв., 134 жых.) у Качэрыцкай воласці Бабруйскага павета Мінскай губерні, у 1917 г. у вёсцы 21 дв., 158 жых.

Акты, относящиеся к истории Южной и За­падной России. Спб., 1889.

Белоруссия в эпоху феодализма. Т. 3. Мн., 1961.

Болбас М. Ф. Промышленность Белоруссии (1860-1900). Мн., 1978.

Болбас М. Ф. Развитие промышленности в Бе­лоруссии (1795—1861). Мн., 1966.

Военно-статистическое обозрение Российской империи. Т. 8. Ч. III. Отд. II. Спб., 1848.

Волости и важнейшие селения Европейской России. Вып. V. Спб., 1886.

Псторыя Беларускай ССР. Т. 1,2. Мн., 1972

Дакументы i матэрыялы па псторы! Беларусь

Т. II. Мн., 1940.

Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь. Мн., 1974.

Збор помшкау псторы! i культуры Белару­сь Маплёуская вобласць. Мн., 1986.

Календарь-справочник Могилевского земства за 1917 г. Могилев, 1916

 

Календарь-справочник по Могилевской губер­нии на 1896 год.

Кернажыцкі С. Аграрная рэформа ў Бабруйскім старостве i эканамічнае становппча яго насельніцтва з XVII да палавіны XIX ст. Мн., 1931.

Опыт описания Могилевской губернии / Под ред. А. С. Дембовецкого. Т. 1—3. Могилев, 1882-1884.

Памятная книжка Могилевской губернии на 1895 г.

Памятная книжка Могилевской губернии на 1901 г. Могилев, 1901.

Памятная книжка Могилевской губернии на 1905 г. Могилев, 1905.

Памятная книжка Могилевской губернии на 1907 г. Могилев, 1906.

Памятная книжка Могилевской губернии на 1911 г. Могилев, 1911.

Памятная книжка Могилевской дирекции на­родных училищ на 1889 — 1890 учебный год. Мо­гилев, 1889.

Памятная книжка Могилевской дирекции¹ на­родных училищ на 1907 — 1908 учебный год. Мо­гилев, 1908.                                                                       ■*

Списки населенных мест Минской губернии. Мн., 1909.

Список населенных мест Могилевской губер­нии. Могилев, 1908.

Указатель фабрик и заводов Европейской Рос­сии. Спб., 1894.

Slownik geograficzny. Т. 7. Warszawa, 1886.

Беларускідзяржаўны apxiў, ф. 35, воп. 1, спр. 103; ф. 42, воп. 1, спр. 1127, воп. 2, спр. 2057, 4318; ф. 48, воп. 2, спр. 4024.

Дзяржаўныгістарычны apxiў Літвы, ф. 11, воп. 2, спр. 65; ф. ДА, спр. 3774, 3801, 3876, 4054.

Нацыянальныгістарычны apxiўБеларусіф. 147, воп. 3, спр. 24 155;ф. 333, воп. 2, спр. 2185; ф. 334, воп. 2, спр. 37.

Расійскідзяржаўныгістарычны apxiў, ф. 577, воп. 9, спр. 12; ф. 822, воп. 12, спр. 2589; ф. 1290, воп. II, спр. 1341.

В. Віталева.

Дакументальныя звесткі аб некаторых навучальных установах Кіраўшчыны ў апошняй чвэрці XIX ст.i у пачатку XX ст.

 

3BECTKI АБ НАРОДНЫХ ВУЧЫЛІШЧАХ, ЯКІЯ ЗНАХОД3ІЛІСЯЎ НАСЕЛЕНЫХ ПУНКТАХ БАБРУЙСКАГА ПАВЕТА

1878-79 гг.

Любоничское народное училище Любоничской вол. Открыто в 1842 г. Помещается в общем доме. На содержание училища отпущено 79 руб. 75 коп. из государственной казны, 144 руб. 25 коп. из сборов с бывших государственных крестьян и 50 руб. от местного обще­ства. В училище занимается 44 мальчика и 1 девочка. Учителем работает Кондратий Семе­нович Ильинчиков, получает жалованье 150 руб. из казны и 50 руб. от крестьянского обще­ства и квартиру. Закон божий преподает Лавр Константинович Спасский, окончил курсы в Минской духовной семинарии, получает жалованья 25 руб.

Качеричское народное училище Качеричской вол. Открыто в 1863 г. Находится в общем доме. На его содержание отпущено 175 руб. из государственной казны и 16 руб. от кресть­янского общества. Учащихся — 31 мальчик и 5 девочек. Учителем работает Александра Шафалович, получает 150 руб. в квартал; священник Александр Иванович Голушкевич, получает 25 руб. жалованья.

Бортниковское народное училище Бортниковской вол. Открыто в 1863 г., находится в общем доме. На нужды училища отпущено 175 руб. из казны и 68 руб. от крестьянского общества. Учительницей работает Надежда Шарковская, получает 150 руб. из государ­ственного казначейства и 50 руб. от крестьянского общества и квартиру. Священник Иосиф Иванович Смолич, жалованья получает 25 руб.

Памятная книжка Виленского учебного округа на 1878—79 учебный год. Вильно, 1879, с. 259.