1941-1945

1941-1945                                                                                                                                    

 

 ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ У першыя дні

22 чэрвеня 1941 г. Беларусь прыняла на сябе першы ўдар нямецка фашысцкіх захопнікаў. Нягледзячы на гераічнае супраціўленне, войскі Заходняга фронту не змаглі затрымаць ворага, які імкліва рваўся на ўсход. Чорная навала акупацыі праглынала гарады і населеныя пункты.

Вестка аб нападзе фашысцкай Германіі на Савецкі Саюз ускалыхнула жыхароў Кіраўшчыны. Адразу ж адбыўся раённы актыў, на якім вызначылі першапачатковыя меры па пераводу мірнага жыцця на ваенны лад. Патрэбна было правесці мабілізацыю ваеннаабавязаных, угнаць калгасную жывёлу на ўсход, вывесці са строю сельскагас- падарчую тэхніку, каб не дасталася ворагу, стварыць знішчальны батальён і групы самааховы. Ва ўсе сельскія Саветы выехалі ўпаўнаважаныя райкома партыі і райвыканкома. На мітынгах і сходах жыхары раёна з гневам і абурэннем успрынялі вестку аб вераломным нападзе нямецкіх войскаў, заяўлялі аб сваёй рашучасці са зброяй у руках абараняць Радзіму. Пачалася мабілізацыя, былі складзены спісы мужчын прызыўнога ўзросту. 3 усіх вёсак раёна каля ваенкамата збіраліся людзі, з ліку якіх былі сфарміраваны дзве вялікія групы. Адна з іх пешым ходам была накіравана ў напрамку Магілёва, другая – Бабруйска. Тыя, якія пайшлі на Магілёў, прынялі ўдзел у абароне горада, потым трапілі на фронт. Другая група мабілізаваных непадалёку ад Бабруйска сустрэлася з нямецкімі танкамі. Частка з іх была расстраляна, частка рассеяна па навакольных лясах і вярнулася дамоў, змагалася з ворагам у партызанскіх атрадах.

     26 – 27 чэрвеня жыхары Кіраўшчыны пачулі некалькі моцных выбухаў у заходнім напрамку. Гэта воінскія часці, пакідаючы г. Бабруйск, узрывалі некаторыя важнейшыя аб’екты і масты праз р. Бярэзіну. Войскі адступалі ў напрамку г. Рагачова, дзе рыхтавалася лінія абароны. Праз тэрыторыю раёна праходзілі воінскія падраздзяленні, якія разам з бежанцамі адступалі на ўсход.

     Пачаліся налёты нямецкай авіяцыі, і шмат людзей загінула, аказалася параненымі.     

     Падзеі развіваліся так імкліва, што групы самааховы і знішчальныя не паспелі разгарнуць сваёй дзейнасці. 30 чэрвеня Кіраўскі раён быў поўнасцю акупіраваны нямецка фашысцкімі захопнікамі.

 

Акупацыйны рэжым

 

Пасля захопу ворагам Кіраўскі раён быў аднесены да зоны армейскага тылу групы армій «Цэнтр». Яго тэрыторыю падзялілі на 16 воласцей і 102 абшчыны, стварылі раённыя, валасную ўправы, у кожную вёску прызначылі стараст. У населеных пунктах, звязаных дарогамі, стваралася густая сетка нямецкапаліцэйскіх гарнізонаў. Уся паўната ўлады належала фашысцкай ваеннай і цывільнай адміністрацыі. У Кіраўску дзейнічалі ваенная камендатура, раённая ўправа (212 чалавек), аддзяленне банка, міравы суд, раённая паліцыя (яе колькасць па становішчу на 07.03.1943 г. складала 485, на 21.01.1944 г. – 620 чалавек). Патрэбы акупантаў абслугоўвалі: маслазавод, Любоніцкі цагельны завод, райветлячэбніца, электрастанцыя, МТС, млынавае аб’яднанне, нарыхтоўчая кантора, вяровачная арцель, пякарня і інш. Працавала таксама і частка школ.

Нямецкая адміністрацыя вяла строгі ўлік усіх працуючых. Працягласць рабочага дня афіцыйна лічылася 10–12 гадзін, але кіраўнікі прадпрыемстваў мелі права неабмежавана павялічыць яго, біць рабочых, саджаць у карцэр, западозраных у сабатажы высылаць у так званыя «працоўныя выхаваўчыя лагеры», знявольваць у турмы.

3 першых дзён акупацыі раёна быў устаноўлены рэжым прыгнечання, гвалту, грабяжу і крывавага тэрору. Усе рабочыя і служачыя павінны былі прапісацца ў трохдзённы тэрмін і з’явіцца на свае рабочыя месцы, а беспрацоўныя – адзначыцца на біржы працы. Бургамістры вялі спісы жыхароў сельскай абшчыны. Тых, хто ўхіляўся ад рэгістрацыі або даваў аб сабе недакладныя звесткі, падвяргалі арыштам ці штрафавалі. Выезд насельніцтва за межы сваёй воласці быў забаронены.

На тэрыторыі раёна ўводзілася надзвычайнае становішча, сістэма заложнікаў. Усюды былі развешаны загады нямецкага камандавання з пагрозамі пакарання расстрэлам ці віселіцай за выхад на вуліцу пасля ўстаноўленага часу, невыкананне ў тэрмін распараджэнняў акупацыйных улад, за сувязь з партызанамі, укрыццё чырвонаармейцаў, за прыналежнасць да камуністаў або яўрэяў, за хаджэнне паблізу чыгункі і г. д. Загады прыводзіліся ў выкананне з нямецкай пунктуальнасцю.

Жудасныя здзекі над мірнымі жыхарамі, рабаўніцтва і гвалт, карныя аперацыі, спаленыя вёскі не скарылі кіраўчан, яны мужна браліся за зброю, папаўнялі рады партызанскіх атрадаў і брыгад, уключаліся ў барацьбу супраць ненавіснага ворага.

   Але знайшліся і такія, хто пачаў супрацоўнічаць з акупантамі. На тэрыторыі раёна дзейнічалі прафашысцкія арганізацыі «Саюз барацьбы супраць балыпавізму» і «Саюз беларускай моладзі”.

     Спачатку калгасы ў раёне нераспускаліся. За сімвалічную плату немцы прымушалі сялян працаваць на сябе, даглядаць жывёлу, збіраць ураджай і своечасова пастаўляць яго нарыхтоўчым органам. У лютым 1942 г. быў выдадзены загад аб знішчэнні калгаснага ладу і аднаўленні прыватнай уласнасці. На базе калгасаў былі створаны абшчынныя гаспадаркі (іх налічвалася 102), на базе саўгаса «Жылічы» — ваенная апорная гаспадарка. У чэрвені 1943 г. выйшла дэкларацыя аб прыватнай уласнасці на зямлю, але нямецка-фашысцкія захопнікі не спяшаліся перадаваць яе сялянам: надзяляліся ёю нямецкія каланісты, а таксама тыя, хто меў заслугі перад новай уладай. У некаторых абшчынах сяляне ў невялікіх памерах засявалі зямлю аднаасобна.

Сельскае насельніцтва абкладалася непасільнымі падаткамі, паборамі, пастаўкамі, рабавалася калгасная і асабістая маёмасць. На абшчынную гаспадарку падаткі даводзіліся ў агульнай колькасці, а старасты іх размяркоўвалі на кожны двор. Але даведзеная колькасць пабораў не была канчатковай. Мя

.

сапастаўкі выконваліся ў асноўным шляхам рэквізіцыі жывёлы ў вёсках. Усё нарабаванае вывозілася ў Германію, пастаўлялася арміі. За нявыплату падаткаў, асабліва за несвоечасовую здачу сельскагаспадарчых прадуктаў, жывёлы, птушкі вінаватых жорстка каралі.

Адной з галоўных мэт акупацыйнай палітыкі гітлераўцаў было планамернае знішчэнне савецкага народа, скарачэнне яго біялагічнага патэнцыялу. Паводле плана «Ост» нямецка-фашысцкія захопнікі меркавалі пакінуць у Беларусі толькі 25 працэнтаў мясцовага насельніцтва для анямечвання і выкарыстання ў якасці рабочай сілы, астатняя частка падлягала знішчэнню і прымусоваму высяленню, а дырэктывай Вярхоўнага галоўнакамандавання вермахта ад 13 мая 1941 г. «Аб ваеннай падсуднасці ў раёне Барбароса» узброеныя сілы Германіі вызваляліся ад усялякай адказнасці за любыя злачынствы на акупіраванай тэрыторыі.

Супраць партызан і мірнага насельніцтва гітлераўцы правялі ў раёне дзесяткі карных аперацый (гл. матэрыял «Найболып буйныя карныя аперацыі нямецка фашысцкіх захопнікаў супраць партызан і мірнага насельніцтва Беларусі»).

Восенню 1941 г. карнікі распачалі акцыі супраць жыхароў вёсак Любонічы, Сяргеевічы, Заполле, арыштавалі 600 чалавек, з якіх 200 перадалі ў тайную палявую паліцыю.

Трагічным быў 1942 г. для жыхароў Любоніцкага і бліжэйшых да яго сельсаветаў Кіраўскага і суседняга з ім Клічаўскага раёнаў. У будынку Любоніцкай школы размяшчаўся нямецка-паліцэйскі гарнізон. Там бесчалавечна катавалі людзей, а потым расстрэльвалі. У чэрвені былі праведзены масавыя арышты ў Любонічах, Уласавічах, Морхавічах, Кострычах, Заполлі, Пацавай Слабадзе, Казулічах і Сяргеевічах. Для расправы з людзьмі з Бабруйска прыбыла каманда ГФП-718 (тайная палявая паліцыя). Арыштаваным выкручвалі рукі, адсякалі пальцы, выколвалі вочы, выразалі языкі, а потым праз вокны другога паверха выкідвалі ў двор. Непрытомных людзей грузілі на аўтамашыну, вывозілі ў лесагадавальнік Любоніцкага лясніцтва, скідвалі ў яму і дабівалі. Жудасная расправа працягвалася некалькі дзён. Колькі там было загублена чалавечых жыццяў – невядома. Толькі з вёсак Любоніцкага сельскага Савета ад рук фашысцкіх карнікаў у гэтыя дні загінула болыш за 150 мірных жыхароў. У ліпені 1942г. акцыя ўстрашэння насельніцтва была паўторана. Каля 200 чалавек з вёсак Уласавічы, Морхавічы, Любонічы, Курганы, іншых населеных пунктаў былі прывезены ў Любоніцкі лесагадавальнік і расстраляны.

11 чэрвеня 1942 г. гітлераўцы ўчынілі крывавую расправу над жыхарамі вёсак Казулічы, дзе загінула 318 чалавек і Кострыцкая Слабодка, дзе сталі ахвярамі 137 чалавек. Вёскі былі спалены разам з людзьмі.

   Дзень 15 чэрвеня 1942 г. стаў апошнім днём для жыхароў в. Боркі і іншых населеных пунктаў Грыбавецкага сельскага Савета. Тады загінула 1800 чалавек. Калі аб гэтым даведаліся жыхары в. Збышын, то сталі хавацца ў лесе. Дадому прыходзілі толькі ўдзень, каб дагледзець жывёлу і парабіць хатнія справы. Паліцэйскія з Чачэвіцкага гарнізона даведаліся аб гэтым і паслалі аднаго са сваіх халуёў, каб той угаварыў усіх жыхароў вярнуцца ў вёску. Людзі паверылі, што распраў болып не будзе, і да канца тыдня амаль усе былі ў сваіх хатах. У нядзелю, 22 чэрвеня, жыхароў вёскі сагналі на царкоўную плошчу і раздзялілі на дзве групы. Жанчын і дзяцей карнікі загналі ў хату калгасніка Івана Скірманта, а мужчын — у гумно Лявончыкава і падпалілі. Людзі лямантавалі, прасілі літасці. У Збышыне забілі ўсіх, каго знайшлі. Жывымі пакінулі дзвюх старэнькіх бабулек, гадоў па семдзесят, адна з якіх была сляпая. Гвалты і рабаўніцтвы знішчэнне людзей, і населеных пунктаў працягваліся і ў 1943 г. Бамбёжкам, масавым арыштам, аблавам былі падвергнуты жыхары Чыгірынскага, Грыбавецкага, Падсельскага, Асаўніцкага, Бераснёўскага, Гарадзецкага, Мышкавіцкага сельскіх Саветаў.

У верасні 1943 г. фашысты ўварваліся ў в. Пясцова. Нягледзячы на тое, што партызан тут не было, яны пачалі знішчаць людзей і будынкі. Ратуючыся ад смерці, людзі ўцякалі ў балота, якое знаходзілася непадалёку. За кароткі час з 52 хат вёскі засталіся вогнішчы ды абгарэлыя печы з комінамі.

Вясной 1944 г. фронт набліжаўся да межаў раёна. Перад адыходам нямецка- фашысцкія захопнікі расстралялі ў турме райцэнтра болыш за 160 чалавек, частка арыштаваных была спалена жывымі ў в. Новыя Стаўпішчы. Жыхары Асаўніцкага, Бераснёўскага, Чыгірынскага, Падсельскага, Грыбавецкага, часткі Казуліцкага сельскіх Саветаў падвергліся блакіроўкам і аблавам. У чэрвені 1944 г. у Германію было вывезена 976 чалавек, адабрана ў сялян 8416 галоў буйной рагатай жывёлы. Частка жыхароў вёсак Любонічы, Уласавічы, Курганы, Стаўпішчы была выселена ў суседнія без хатніх рэчаў, уся іх маёмасць разрабавана. Частку жыхароў Баравіцкага, Падсельскага, Чыгірынскага, Лешчанскага, Асаўніцкага сельсаветаў вывезлі ў невядомым напрамку. Драматычным быў і лёс кіраўчан-вязняў канцэнтрацыйных лагераў смерці, у тым ліку Азарыцкіх (г. п. Азарычы, вёскі Дзерць і Падасіннік), якія былі створаны нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў пачатку сакавіка 1944 г. у былым Даманавіцкім раёне. 3-за калючага дроту было вывезена 2037 кіраўчан. Частка жыхароў Кіраўшчыны знаходзілася ў канцлагерах каля вёсак Холма, Мядзведаў былога Даманавіцкага раёна, дзе за 7 дзён існавання гэтай фабрыкі смерці фашысты знішчылі звыш 9 тысяч чалавек. Некаторыя жыхары раёна былі вывезены ў пінскія балоты, большая частка іх загінула там. У чэрвені 1944 г. пры ўгоне ў Германію мірнага насельніцтва з вёсак Кіраўскага раёна ў бацькоў былі прымусова адабраны дзеці школьнага ўзросту, усяго каля 300 чалавек. Іх адправілі ў спецыяльны лагер у в. Мар’іна Горка Пухавіцкага раёна Мінскай вобласці, дзе выкарыстоўвалі ў якасці донараў.

Перад прыходам Чырвонай Арміі насельніцтва раёна хавалася ў лясах. Кожная вёска мела там свой так званы «грамадзянскі лагер». У людзей не было прадуктаў харчавання, абутку, адзення. Аднак, нягледзячы на ўсе нястачы, яны не скарыліся перад акупантамі, актыўна дапамагалі партызанам, чакалі прыходу Чырвонай Арміі.

                                                                                                                                                                                                                                                           В.Аўдзеева

 

3 архіўных крыніц

3 АДМІНІСТРАЦЫЙНАГА РАСПАРАДЖЭННЯ № 1 КАМАНДУЮЧАГА ТЫЛАМ ГРУПЫ АРМІЙ «ЦЭНТР» ГЕНЕРАЛА ПЯХОТЫ ФОН ШЭНКЕНДОРФА

7 л і п е н я 1941 г.

О назначеннн бургомистров в волостях

1. На должность бургомистров в первую очередь должны быть назначены политически надежные и квалифицированные люди по возможности из числа белорусов.
2. Бургомистр является представителем волости.
3. Он является служебным начальником над всеми лицами, работающими в волости.

Он принимает их и увольняет с работы.

4. Бургомистр несет ответственность за финансовые дела волости.
5. Все жители, проживающие в волости по состоянню на 21.6.1941 г., должны быть за- ново учтены и переписаны бургомистром.
6. Бургомистры немедленно должны позаботиться о том, чтобы все жители были обеспечены соответствующими документами, удостоверяющими их личность: фамилия и имя, время и место рождения, местожительство, состав семьи, профессия, пребывание и род занятий, социальное происхождение, вероисповедание, национальность, подданство.
7. Бургомистры привлекаются к ответственности за совершенные акты саботажа в вверенной им волости. Они должны всеми средствами предотврашать акты саботажа. В их обязанность входит охрана предприятий, расположенных на территории волости, особенно жизненно важных.
8. Бургомистров и их заместителей в населенных пунктах, насчитывающих до 20 000 жителей, назначает местный комендант, а в населенных пунктах свыше 20 000 жителей назначает комендант полевой комендатуры.

          Озапрещении оставлення квартир в ночное время

1. В период с 21.00 до 5.00 утра населенню запрещается покидать квартиры.
2. Исключення допускаются по письменному разрешенню местного коменданта для лиц, работающих в ночное время на жизненно важных предприятиях, врачами, акушерами, на машинах скорой помощи.
3. Нарушители будут строжайшим образом наказываться местными комендантами. Как вспомогательными мерами наказания могут быть временный арест с ограниченным питанием, насильственное задержание и привлечение к работам.

Создание вспомогателной полиции

1. Для проведения полицейских мер безопасности бургомистрам поручается привлечь в вспомогательную полицию надежных «фольксдойче», белорусов и, если таковых не имеется, то поляков и использовать эту полицию по согласованию с начальниками команд полиции безопасности.
2. Служащие вспомогательной полиции, которые работают в тесном контакте с местными айнзатцкомандами полиции безопасности и СД, могут поддерживать связь только с местными начальниками полиции безопасности и СД или назначенными ими органами.
3. Служщие вспомогательной полиции носят белую нарукавную повязку с надписью «Вспомогательная полиция».
4. Местные комендатуры до 20-го числа каждого месяца, а впервые на 20.7.1941 года сообщают о численности и вооружении вспомогательной полиции.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 952, л. 1—5. Пераклад з нямецкай.

                     Падрыхтаваў У. Лемяшонак.

1                м а я 1942 г.

 

ВЫПІСКА 3 РАСПАРАДЖЭННЯ

По распоряженню СС Верховного руководителя и генерала полиции фон дем Бах совхоз «Жиличи» с сегодняшнего дня используется как немецкое государственное хозяйство и как аграрное военное хозяйство для снабження войск СС и полиции города Бобруйска. Верховным руководителем хозяйства является лейтенант фон Гертель.

Руководителями хозяйства являются: унтер-офицер СС Шульте-Нипинг н фон Гюргене, которые остаются в хозяйстве.

Летэнант СС                                                                                                                                     (Гертель)

         Верно:

                   Счетовод х-ва

         Бухгалтер                                                                                              (подписи неразборчивые)

                    

          Дзяржаўны архіў Магілёўска воб.ф.865, воп.1 спр.3, л.78

 

НЯМЕЦКІЯ I ПАЛІЦЭЙСКІЯ ГАРНІЗОНЫ НА ТЭРЫТОРЫІ РАЁНА ПА СТАНОВІШЧУ НА 27.11.1942г.

Киров — 38 немцев, 60 полицейских; Чигиринка — 40 полицейских; Гоголь — 17 полицейских; Шмаки — 50 полицейских, 100 изменников; Подсёлы — 100 полицейских; Барчицы — 50 немцев; Скриплица — 30 изменников; Капустина — 30 полицейских; Боровица — 10 немцев, 7 полицейских, 70 изменников; Городец — 5 немцев, 14 полицейских, 50 измен- ников; Богдановка — 30 полицейских; Пацева-Слобода — 60 полицейских; Козуличи — 40 полицейских; Подречье — 40 полицейских; Любоничи — 15 немцев, 60 полицейских, 20 изменников.

Нацыянальны архіў Республікі Беларусь, ф. 4232, воп. 1, спр. 2, л. 89.

 

ЗАГАД НАЧАЛЬНІКУ РАЙАХОВЫ в. КІРАВА

12 ж н і ў н я 1943 г.

Штаб батальона охраны, г. Бобруйск                                    Совершенно секретно

С получением настояшего немедленно арестуйте и отправьте в распоряжение ГФП г. Бобруйска, Пушкинская, 20 проживаюших в дер. Столпище Кировского р-на нижеследующих граждан:

1. Свирид Прасковья (мать партизанского командира Свирида).
2. Акушевич Данила с его женой.

Основание: Распоряжение ГФП от 10.8.43 г. за № 2079.

Командир батальона стражи                                                              (Петровский)

 

Дзяржаўны архіў Магілёўскай вобл., ф. 871с, воп. 1, спр. 1, л. 64.

 

ДАКЛАДНАЯ ЗАПІСКА УПАЎНАВАЖАНАГА ЦК КП(б)Б ПА МАПЛЁЎСКАЙ ВОБЛАСЦІ т. КАРДОВІЧА I. М. САКРАТАРУ ЦК КП(б) БЕЛАРУСІ тав. ПАНАМАРЭНКУ

 

                                                                                                                       Непазней лістапада 1943 г.

 

Могилевская область практически немецкими войсками разбита на 2 области: Могилевскую и Бобруйскую. В состав Бобруйской области входят: Бобруйский, Кировский, Березинский, Осиповичский и Кличевский районы, остальная часть районов в Бобруйской области пополняется за счет Минской области. В Могилевскую область входят остальные районы области.

В районах организованы так называемые районные управления, а вместо существовавших сельсоветов — волости.

В районных центрах имеются небольшие немецкие гарнизоны численностью от 70 до 100 немецких солдат и офицеров. Кроме этого, в каждом районном центре имеется от 100 до 150 человек полиции. Для борьбы с партизанами выделяются карательные отряды в 700 — 800 человек.

Школы в районах фактически не работают. В Кировском районе работает всего 8 школ с охватом около 450 человек детей.

Система начисления налогов следующая: зерно и картофель начисляются на деревню в обшем количестве. Немецкие власти предлагают старшинам общин (в деревнях) распределить их на каждый двор. Таким образом, в среднем на 1 двор припадает к сдаче 30 — 35 пудов зерна и картофеля 70 — 80 пудов, но это количество не является окончательным, так как фашистские мерзавцы рыскают по деревням на автомашинах  грабят населенне. Установлен налог в виде молокопоставок от 1 коровы 270, а в некоторых районах, как Кировский — 320 литров молока. Установлен налог с каждого двора по 150 яиц.

Система мясозаготовок производится путем угона скота из деревни без всякого разбора. Кроме того, установлен денежный налог по 200 руб. с каждого члена семьи, начиная с 16 лет и выше.

Вместо колхозов образованы общины, но фактически крестьяне засевали землю единолично в очень малых размерах от 1,5 до 2 га.

В бывших совхозах («Жиличи» Кировского района) немцы организовали так называемые военные опорные хозяйства, в которых работают бывшие рабочие совхозов, а так-же крестьяне окружающих деревень в принудительном порядке. Фактически эти хозяйства являются помещичьими имениями, в которых хозяйничают немцы...

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 110, л. 18—20.

НАЙБОЛЫІІ БУЙНЫЯ КАРНЫЯ АПЕРАЦЫІ НЯМЕЦКА ФАШЫСЦКІХ ЗАХОПНІКАЎ СУПРАЦЬ ПАРТЫЗАН I МІРНАГА НАСЕЛЬНІЦТВА РАЁНА

«Прыпяцкія балоты». Праведзена ў верасні 1941 г. на тэрыторыі Бялыніцкага, Бабруйскага, Кіраўскага, Клічаўскага раёнаў Магілёўскай вобласці (часці 221-й ахоўнай дывізіі, нямецкі паліцэйскі полк «Цэнтр», 2-і ахоўны полк).

«Рыга». Праведзена ў чэрвені 1942 г. на тэрыторыі Кіраўскага раёна (батальён СС пад камандаваннем Дзірлевангера).

«Хрушч». Праведзена ў чэрвені — ліпені 1942 г. на тэрыторыі Быхаўскага, Кіраўскага, Клічаўскага раёнаў Магілёўскай вобласці (608-ы ахоўны полк, батальён СС Дзірлевангера, ахоўныя батальёны «Днепр» і «Бярэзина»),

«Хруімч». Праведзена ў маі 1943 г. на тэрыторыі Бярэзінскага раёна Мінскай вобласці, Быхаўскага, Кіраўскага, Клімавіцкага раёнаў Магілёўскай вобласці (баявыя групы Цыммермана, Шуберта, Грау).

«Асенняе паляванне». Праведзена ў кастрычніку 1943 г. на тэрыторыі Кіраўскага раёна Магілёўскай вобласці (615-ы, 616-ы, 617-ы ахоўныя батальёны, 621-ы артылерыйскі дывізіён).

Друкуецца па кн.: Нацысцкая палітыка генацыда «выжженной земли» у Беларусіі1941 — 1944. М., 1984. С. 241-258.

                       Гарэлі вёскі...

Усталёўваючы на беларускай зямлі так званы «новы парадак», нямецка-фашысцкія захопнікі бязлітасна распраўляліся з мірным насельніцтвам, палілі хаты і вёскі разам з жыхарамі. Ніжэй друкуюцца ўспаміны жыхароў Кіраўскага раёна, якія пацярпелі ад карнікаў.

Я. С. Стрынадка, в. Боркі.Вот яны прыходзяць сюда. А мы як сядзелі: хазяін за сталом, я —      р-раз адскочыў ад яго, каб адлучыцца. Сеў на пасцель. Чуем, яны ўсе: га-га, га-га. А ў хаце філонскія дзверы. Адчыняюцца. Ен старуху — сюда, патом як піхнуў, яна бегла, бегла, чуць не павалілася. Толькі нешта стала гаварыць, а ён з аўтамата: тр-тр-тр. А я ўжо... А ў мяне цёмна-цёмна ў вачах, а я ўжо не знаю. Сяджу на пасцелі. А то сын хазяіна — раз, устаў над сталом, дык яны: тр-тр-тр! Той туды ссунуўся. А тады яны па мне, я — валюся.

Калі я валіўся, дык пуля во сюда ў плячо, сюда і сюда — чатыры пулі ў мяне. Я так і мёртвы быў.

Колькі я там ляжаў, не знаю. А потым усхапіўся. А ў мяне галасавыя звязкі паўрадзіла, дык я хачу: «Я — жывы!» А яно не гаворыцца, нічога не гаворыцца. Думаю, нада хавацца. А не знаю, што ў мяне яшчэ і рука перабіта. Каб не ўбачылі з акна, я — раз на каленцы. I тады чую — у-ух, у мяне рука! Я руку так сюды і папоўз пад печ. А падпечча гэта як раз напроці акна. Думаю, ногі відна. А там мост стары, хата старая была, я масніцу падымаю...

А,   праўда, вот яшчэ што. Пасле мяне забілі старыка. Я бачыў яшчэ, як яго піхалі, а ён у дзверы ўпіраўся. Дык калі я ўжо прачнуўся, дык гэты стары ляжаў якраз каля мяне, ногі ўпоперак гэтай масніцы. Калі я лез назад з падпечча, ён ужо здубеў, ногі гэтак... Дак я яго адсунуў і масніцу падняў, і, руку дзяржаўшы, — туда, галавой, проста. Як бадануў туда ў пясок, во да сех пор улезла ў пясок. Давай гэтай левай рукой пясок з вушэй, з зубоў. Тады знаю: трэба мне закрыць маснічыну. Я давай левай рукой, давай — хлоп на месца. Там нейкая была карзіна плеценая, поўная яец і накрытая зверху пакуллем такім. А мяне то ў дрож, то ў холад, то ў дрож, то ў холад! Патом чую — абратна ідуць... ...I глядзяць: кагда я пад печ гэтую поўз, у мяне кроў сцежку здзелала, дык яны думалі, што там, і гранату — туда! Кінулі гранату. Дык яна як жахнула, дык аж куры закудахталі. А дымка мне з гэтай самай гранаты. Дык мне ўжо ў яме аж недзе дзявацца.

У. П. Дрозд, в. Казулічы. Ну, мы ўжо сталі... Усіх акалацілі, толькі адны хаты асталіся. Бацька і маці мае і дзве сястры меншых. Яны к шляху, а я асталася і яшчэ свіней двое і дзве каровы панакрывала саломай. I сабака на цапе. Яны падыйшлі:

—   Авек, авек, авек!

Я сабралася і пайшла к шляху. Выходжу — усе стаяць сем’ямі! I плачуць. Стаяць навыцяжку і плачуць...

I павялі нас. Дзе вот гэтае кладбішча, тут стаяла мельніца, крупадзёрка, жыў мельнік. Так старая хата яго была, а так новая. Ну, вот туды заходзяць.

Заварачвайце направа!

Нямецкая адзежа, а паруску гавораць.

Заварачваем. Мельніцу расчынілі на дзве палавіны, і ля дзвярэй стаяць вясэ мельнічныя.

—   Захадзіце, вынясеце вясэ!

—   Захадзіце!

Ніхто ж не ідзе.

—   Захадзіце!

Ніхто не ідзе ў гэту мельніцу. Яны — такія плёткі разінавыя, цераз руку во гэтакі рамень — і гэта плёткай цераз галаву, цераз галаву! У раду ішлі сем’ямі, дык вот так мужчыны пазакрываліся. Кінулі біць. Кінулі, крупадзёрку гэту расчынілі — а крупадзёрка на дзве палавіны, шырокія дзверы, завал быў. Яны адкрылі дзве гэтыя палавіны дзвярэй:

—   А ну-ка, захадзіце сюда!

Людзей і ўпіхнулі ў гэтыя дзверы. У гэтую крупадзёрку. Стаіць адзін у нямецкай адзежы. А я, значыць, кажу:

—  Пусціце мяне, — і нейкая ў мяне была справачка, у Любонічах давалі. Я гавару:

—   Пан, пусціце мяне.

Паглядзеў на гэту... паперку, за руку мяне, цераз шлях перавёў мяне:

—  Садзіся і сядзі тут, — па-руску. — Сядзі, пакуль я не прыду, не ўцякай нікуда. Еслі пабяжыш — уб’юць цябе.

Ну, што будзе, то будзе. Я села і сяджу. А мама мая ды кажа:

—  На хустку і хлеб, ужо ў бежанцы сабірайся.

Два кускі сала з сабой яна ўзяла, дзве булкі хлеба — гэта ж трое дзяцей ужо і самі ўдваіх, — думалі ж, што пагоняць у бежанцы. Я махнула: «Не нада!»

Пытанне: — А маці ваша дзе?

—  У крупадзёрцы ўжо. Дык, думае, што, хоць, можа, мне спатрэбіцца. Хоць мне.

Пытанне: — Яна вам гэта перадае?

Мне не далі ўзяць, не пусцілі мяне к ёй, аяе ка мне. Ну, я махнула: «Мама, не нада. Мне, гавару, хваціць дома».

Пытанне: — 3 мамай хто яшчэ з вашых быў?

—  Дзве дзеўкі меншых, мае сёстры. Ну, немцы за людзей, — у крупадзёрку, зачынілі гэтым завалам. А я сяджу, ногі спусціла вось гэтак у канаву і сяджу. Так, як во цяперака, на лаве. Падыходзіць гэты самы, што мяне перавёў цераз шлях. А яны бегаюць, бегаюць, каністрамі — жах-жах-жах, пааблівалі каністрамі. А гэты самы падходзіць да мяне:

—   Сабірайся — шагам марш!

—        I шляхам, кажа, паўзбок, толькі не бяжы, будуць страляць, гэта, кажа, не па табе. Так ён. Ну, я і пайшла. Іду, што будзе, то будзе! Іду, іду, а там чалавек ідзе: яго пусцілі дамоў, каб дакументы гэтыя ўзяць, і двое дзяцей з ім. Немец павёў іх, тых людзей, таго чалавека з жонкай і сям’ёй. А я пайшла і пайшла. Прыходжу на шлях сюды, а тут стаіць гэты часавы. А гэтыя ўжо стаяць, а машыны так равуць, так равуць усе. Падыходзіць мая сястра (ей цяпер семдзесят два гады):

—   А дзе тата з мамай?

А іх ужо, пакуль я адыйшла, запалілі, гарыць ужо крупадзёрка. Кажу:

—   Вот, ужэ гараць!

—   Гэ-э-э! — паднялі людзі крык.

Пытанне: — Усе гэтыя людзі? Каторыя

засталіся?

—   Ага, — я гавару: — Ціхаце...

Падскаквае адзін ды па-руску:

—   Успакойцеся, а то і вам ета будзе!

Праўда, сціхлі ўсе, як вады ў рот набралі. Змоўклі. Падбягае Канавалаў гэты самы — той, што ўкрасную суботу быў... Пытанне: — Ен быў начальнік паліцыі?

—  Начальнік самы галоўны, етай, Кіраўскай, ну, там.

—   Атрадам ужо іхнім камандаваў. Ну, дык ён падходзіць:

Ну што — ету сторану на вугаль зжэгці, а ета старана пусць стаіць.

Пытанне: — На вёску паказвае?

—  На вёску. Етыя немцы ўжо як беглі, а сюды вецярок, як беглі па захлеўю — цераз адну, цераз адну запалілі. Гэта ўжо і гарыць усё. «А вы, кажа, расхадзіцеся». Усе тады і пабеглі, і я пабегла.

Пытанне: — У вас многа людзей засталося?

—  Наша дзярэўня балыная была. Трыста васемнаццаць ужо спалілі з малымі, ну, а яшчэ вёска вялікая.

Я прыбегла, яшчэ выгнала карову, цялёнка і двое свіней выгнала. Стаяла вядро, міска і лыжак сем — я за ета і пайшла з хаты. А так у хаце ўсё згарэла.

Друкуецца па кн.: Адамовіч А., Брыль Я., Калеснік У. Я з вогненнай вёскі... Мн., 1983. С. 177, 84 - 86.

 

Н. Ф. Ждановіч, пас. Закрынічча. У трыгадзіны ночы фашысты акружылі наш пасёлак Закрынічча і пачалі выганяць людзей на вуліцу. Наша мама, Таццяна Андрэеўна Сакадынец, разбудзіла нас. Не паспелі мы прыйсці ў сябе, як на парозе з’явіліся два карнікі. Адзін з іх накіраваўся да печы, дзе сядзела мая старэйшая дачка Ганна з трохтыднёвай дачушкай. Крыкнуў: «Муж у партызанах!» і вырваў з яе рук дзіця, затым кінуў на падлогу. Другі падыйшоў і падкінуў дзяўчынку ботам. Потым нас вывелі на вуліцу. Там стаялі паўраспранутыя аднавяскоўцы і людзі, якіх прыгналі з Грыбавецкага лясніцтва. Каля іх галасіла жанчына, жонка ляснічага. Карнікі вырвалі ў яе з рук пяцігадовую дачушку і, узяўшы за ножкі, разбілі ёй галаву аб калоду, якая ляжала каля нашага калодзежа. Калі нас вывелі з дому, дзяўчынка была ўжо мёртвай.

Сястра Ганна ўзяла на рукі сваю дачку Раміру, якой было год і восем месяцаў. Да яе падыйшоў карнік і выстраліў у дзяўчынку з пісталета. Побач стаяла 13-гадовая дачка Ганны Соня і прасіла не забіваць маму. Тады надыйшоў другі фашыст. Яны ўзялі Соню за рукі і ўкінулі ў калодзеж.

Я сказала сваім, каб трымаліся разам. Вось наш дом. Мы: 4 сястры, 3 браты і 7 пляменнікаў — сталі заходзіць у свой дом. За намі з натоўпу пабегла і мама. Але фашысты яе дагналі і забілі на вуліцы на нашых вачах. Разам з намі зайшлі ў дом яшчэ некалькі аднавяскоўцаў. Услед за імі з’явіліся 2 карнікі. Адзін стаяў у дзвярах, а другі пачаў страляць з аўтамата. Я ўпала адной з першых. На мяне падалі забітыя, параненыя. Дабіўшы тых, хто падаваў хоць нейкія прыкметы жыцця, фашысты пачалі выходзіць. Але пад ложкам заплакала маленькая дзяўчынка. Адзін з іх вярнуўся назад і выстраліў у дзіця. Побач з дзяўчынкай пад ложкам ляжалі мая сястра Вольга і яе сяброўка Ніна Сакадынец. Карнік заўважыў іх і даў аўтаматную чаргу, потым прыхапіў мой чамадан з адзеннем і пайшоў з дому.

Калі трохі заціхла, я выбралася з-пад трупаў, паглядзела ў вакно — карнікаў не было. Падняла маснічыну, каб схавацца пад падлогай. 3-пад ложка выпаўзлі пара- неныя ў грудзі і жывот Вольга і яе сяброўка. Ніне, як і мне, пашанцавала: кулі не зачапілі яе. Паверх трупаў ляжала сястра Фрося. Яна была цяжка паранена. Куля трапіла ніжэй лапаткі і выйшла праз рот. Так учацвярых мы і схаваліся пад падлогай.

Зноў зайшлі карнікі. Мы чулі, як яны падлічвалі забітых. Налічылі 16 чалавек. Потым зрабілі рэвізію нашаму куфару, прынеслі ў дом сухога сена. Нейкі час размаўлялі на двары. Потым недзе непадалёку грымнуў выбух. Відаць, гэта быў сігнал. Нехта зайшоў у дом і падпаліў сена. Едкі дым пранік пад падлогу. Страшна было гарэць жывымі. Мы з Нінай вырашылі выйсці: лепш прыняць смерць ад кулі.

Наша падвор’е было ахоплена полымем. Дахі на хлявах і хаце ўжо ўпалі, гарэлі сцены. Фашыстаў паблізу не было, відаць, падлічвалі нарабаванае. Мы з Нінай узяліся за рукі і пабеглі да лесу. Поле, па якім мы беглі, было ахутана густым дымам, і фашысты ўбачылі нас толькі за дзесятак метраў ад лесу. Яны стралялі нам услед, але на гэты раз усё абыйшлося добра.

На чацвёртыя суткі выпадкова сустрэла сваю сястру Фросю. Яна расказала, што выйшла з дому, калі ўжо нечым было дыхаць. А Вольга так і засталася пад падлогай.

За калючым дротам

Жудасны лёс вязняў фашысцкіх канцлагераў не абмінуў дзяцей, маладых і сталых людзей, жанчын і мужчын, ураджэнцаў кіраўскай зямлі. Яны прайшлі праз нечалавечыя жахі і жудасныя выпрабаванні, вытрымаць якія было суджана нямногім.

Лічбы на сэрцы

Ураджэнка вёскі Стража, Ксенія, выйшла замуж за Рыгора Салановіча з Пацавай Слабады. Там сталі і жыць. Муж настаўнічаў у мясцовай школе. Напярэдадні вайны іх сыну Лёню было дзесяць гадоў. Калі ў гэтых мясцінах пачалі гаспадарыць немцы, Рыгора Яўгенавіча забралі ў лагер, што знаходзіўся ў Стаўпішчах. Аднойчы Ксенія Рыгораўна з сынам пайшлі яго праведаць. Там даведалася, што з лагера, перарэзаўшы дрот, збегла сем чалавек, сярод якіх і яе муж. Адзін чалавек папярэдзіў жанчыну, што да іх у вёску прыйшлі два немцы, каб забраць яе і сына заложнікамі. I Ксенія Рыгораўна з Лёнем дамоў не вярнуліся, пабеглі ў лес. Гэта быў пачатак сакавіка 1943 г. Трапілі ў партызанскі атрад, дзе яна сустрэлася з мужам. Здарылася так, што ў час нямецкай аблавы Лёню дагнаў сабака. Маці кінулася яго ратаваць, і абодва яны трапілі ў рукі фашыстаў. Прывялі іх у Пацаву-Слабаду і разам з іншымі людзьмі зачынілі ў адной з хат. Потым іх павезлі ў Бабруйскую крэпасць, дзе маці з сынам раздзялілі. Вельмі горкім быў гэты момант. Лёня трапіў у Бабруйскую падлеткавую калонію.

А Ксенію Рыгораўну і сотні іншых жанчын на цягніку вывезлі ў Полышу. Так яна трапіла ў Асвенцым.

Новую партыю жанчын, прыбыўшых у лагер, раздзелі, разулі, падстрыглі. Потым іх ледзь прыкрылі анучамі, на ногі начапілі драўляныя калодкі і павялі ў нейкае памяшканне. Тут ім на рукі паставілі нумары.

3 гэтага часу Ксенія Рыгораўна перастала існаваць як асоба з уласным імем і прозвішчам, яе вызначаў толькі нумар 78 906. Жанчынам далі аднолькавае адзенне — паласатыя сукенкі і доўгія паласатыя блузы. Затым усіх павялі ў лагер. Памясцілі па 3 — 4 чалавекі ў нейкія будкі без нар. 3 яды давалі на дзень толькі шклянку бруквы. Кожную раніцу іх выганялі дабудоўваць лагер. Жанчыны цяжкімі кіркамі раўнялі зямлю, выконвалі іншыя работы. Потым, калі ў полі паспела жыта, ставілі снапы, малацілі. Ночы праводзілі ў бараках на нарах. Кожнай далі толькі па адной коўдры.

  Спалі апранутыя. Калі ў зняволеных паяўляліся паразіты, фашысты ставілі такіх на холад, вецер — голых, без адзення.

Ксенія Рыгораўна старалася не страціць сілы духу. Ды яшчэ даглядала дзяўчынку амаль такого ж узросту, як і яе сын Лёня, Соню Баранчук. Соня была родам з вёскі Вілы. 3 самага Бабруйска былі яны разам, адна адной трымаліся і тут, у лагеры.

Рэгулярна ў 5 гадзін раніцы пры любым надвор’і немцы праводзілі паверку-аполь. Гэтае кароткае слова на ўсё жыццё ўрэзалася ў памяць Ксеніі Рыгораўны. Іх выстрайвалі па 5 чалавек, каб лягчэй было лічыць. Паверка магла працягвацца некалькі гадзін. Калі ішлі раніцай на работу, бачылі ў будках горы мёртвых цел. Іх спальвалі ў крэматорыі. Здалёк быў бачны чорны страшэнны дым.

   Праз некаторы час К.Р. Салановіч, Соню Баранчук і некаторых іншых жанчын павез- лі ў Германію, у Магдэбург. Там вадзілі на работу на завод збіраць ад станкоў гільзы, мыць, складаць у скрыні. Кармілі адзін раз у дзень. «Сядзім галодныя, — успамінала Ксенія Рыгораўна, — і пазіраем, як немцы побач хлеб ядуць. Але былі і сярод іх чулыя людзі. Адзін пажылы немец употай то мне, то Соні ў станок клаў кавалачак хлеба...».

 

А вайна тым часам ішла да завяршэння. Жанчыны аб гэтым не ведалі, але заўважылі змены ў паводзінах персаналу лагера. Яго тэрыторыю часта бамбілі амерыканскія самалёты. Есці вязням ужо ніхто не даваў, на работу не вазілі. «Аднойчы бачым — вароты адчыненыя, — працягвала далей К. Р. Салановіч. — Але куды мы пойдзем? Узламалі дзверы ў кладоўку, набралі мукі. Але што з ёй рабіць? Немцы сталі выганяць нас з баракаў. Вакол снарады рвуцца. Пагналі нас у нейкі невялікі гарадок. Сабралі ў вялізным доме. Тут, не паверыце, сустрэлася са знаёмай жанчынай з Пацавай-Слабады. Гэта ж трэба такому здарыцца — аж у Германіі. Доўга плакалі. Гаспадар дома — бауэр дазволіў мне і Соні папрацаваць у яго. Два тыдні вазілі нас на работу ў поле на конях. Тут нават і сала давалі есці. А аднойчы Соня прыбегла і паведаміла, што рускіх на радзіму адпраўляюць. Маўляў, і нас запісалі, заўтра ўжо паедзем».

Радасці жанчын не было канца. Ехалі на цягніку вельмі доўга. Дарога была пашкоджана, самі рамантавалі яе на хаду. Толькі ў сярэдзіне лета 1945 г. дабраліся яны да родных мясцін...

                                                                                                                        Н.Хадакова

 

Гэта забыць нельга

 

3 успамінаў Е. М. Харчанка

12 сакавіка 1944 г. нашу вёску Выжары акружылі карнікі і выгналі ўсіх жыхароў з хат. Нам паведамілі, што з намі будзе ўсё добра і ніякіх рэчаў з сабой браць не трэба. Людзей раздзялілі на дзве групы: жанчын, дзяцей і старых — у адну, мужчын і падлеткаў — у другую. Усіх пагрузілі ў аўтамашыны і павезлі ў Бабруйск. Там яшчэ раз адсартавалі маладзейшых, куды трапіла і я. Але мае дзеці з плачам кінуліся да мяне, схапілі за рукі і вывелі з гэтай групы ў другую, болыш старэйшую па ўзросту. Там былі і мае бацькі. На шчасце, немцы ў мітусні не звярнулі на гэта ўвагі. Людзей сабралася шмат, былі тут і жыхары нашага раёна. Потым нас, як жывёлу, пагрузілі ў таварныя вагоны і кудысьці павезліпа чыгунцы. Вагоны былі бітком набітыя людзьмі, можна было толькі стаяць. Дзеці плакалі, крычалі, прасілі піць. Ва ўсіх у галаве свідравала думка: куды нас вязуць, што з намі будзе? Але везлі нас нядоўга. Хутка мы апынуліся за калючым дротам нейкага лагера. Пад адкрытым небам, без вады і ежы, пад аховай аўтаматчыкаў і сабак прайшла ноч. Як толькі пачало світаць, загадалі выходзіць, пагналі пехатой. Была ранняя вясна, халодная, слякотная, дарогі амаль не было. Тых, хто адставаў ад калоны і не мог рухацца далей, расстрэльвалі. Прайшлі яшчэ праз некалькі лагераў, дзе прыпыняліся на гадзіну-дзве, не болей. Там знаходзілася многа людзей: і памерлых, і яшчэ жывых, але цяжка хворых. Як мы потым здагадаліся, нас туды заганялі, каб мы заразіліся ад іх тыфам. Ад зняволеных мы даведаліся, што знаходзімся на тэрыторыі Гомельскай вобласці. Затым нас пагналі па балоту, з купіны на купіну. Гінулі дзеці. Многія жанчыны не вытрымлівалі, у адчаі рвалі на сабе валасы, крычалі. Па дарозе ў лагеры мы сустракалі і нашых ваеннапалонных, якія працавалі на варожых аб’ектах. Наколькі дазвалялі абставіны, яны ўпотай, шэптам гаварылі, што нас гоняць у Азарыцкі лагер смерці, што трэба захоўваць спакой, пацярпець, зберагчы дзяцей, бо Чырвоная Армія хутка вызваліць нас.

Размяшчаўся лагер у балотах, абнесеных калючым дротам. Мы знаходзілі месца дзе-небудзь вышэй, на купіне, саджалі дзяцей і спрабавалі абагрэць іх. Вогнішча раскладваць забаранялася; мучылі голад і холад, асабліва ноччу. Ваду пілі з балота, дзе ляжалі хворыя вязні і памерлыя. Днём каля агароджы паяўлялася машына з эрзацхлебам (напалову з апілкамі), і кідалі яго ў натоўп. Галодныя людзі хапалі зачарсцвелы хлеб немцы смяяліся і фатаграфавалі гэтую карціну. Ад холаду, голаду і хвароб людзі паміралі сотнямі і дзесяткамі сотняў.

Аднойчы (гэта было 18 сакавіка) мы звярнулі ўвагу на тое, што нас ніхто не ахоўвае. Немцы зніклі ў невядомым напрамку. Хутка на тэрыторыю лагера на парашутах спусціліся савецкія воіны-разведчыкі. Яны растлумачылі, як паводзіць сябе, што нельга выходзіць за тэрыторыю: усё кругом

 

У Кіраўскай турме

 

З успамінаў А.Н.Акушэвіч

Там было чалавек дзвесце з розных вёсак. У камеры. Са мной дзве дзевачкі было, пляменніцы. А нашы самалёты наляцелі. Дык яны нас і замініравалі.

А я была не ўбітая. Ранена ў абее нагі. У адну папала і гэтую пераламала. Дык я прытварылася, як убітая.

Адзін нас страляў з аўтамата, а другі свяціў.

Ну, мы ўжо ляжым. I яшчэ са мной было дзве, таксама не забітыя: адна жанчына і мая пляменніца, меншанькая. Жанчына ўстала і гаворыць:

—   Знаеш, яны адступаюць!

А я гавару:

—  Ляжыце моўчкі. Магчыма. Дык яна на чардак узлезла. Ну, а я ўжо ляжала, пакуль нашы прышлі. Чую – дзверы адчынілі. Адчынілі, паглядзелі і пайшлі. Гэта ўжо нашы – красныя. Я стала войкаць, стала гукаць. Адна жанчына з імі была, яна цераз парог галаву і кажа:

—  О, воечкі! Жанчына жывая! Мамаша, не станавіцеся на провад, у вас тут замініравана!

Яны на парог узышлі, заплакалі. Нашы

Фронт у тыле ворага

 

Пасля акупацыі нямецкімі войскамі тэрыторыі раёна пачалася барацьба на- сельніцтва супраць захопнікаў. У Кiраўску, вёсках Падсёлы, Асаўнік, Паўлавічы, Збышын, Нямкі, Зеляніца, Падрэчча, Гута, Морхавічы, Уласавічы, Стаўпішчы, Думаноўшчына, Бераснёўка, Новы Гарадок, Чыгірынка, Кострычы і іншых ствараюцца падпольныя групы.  Патрыёты зрывалі гаспадарча-эканамічныя, палітычныя і ваенныя мерапрыемствы гітлераўцаў, распаўсюджвалі зводкі Саўінформбюро,збіралі для партызан зброю і боепрыпасы, вялі разведку ў варожых гарнізонах, рабілі дыверсіі. Многія з іх потым уліліся ў партызанскія атрады, частка загінула з-за адсутнасці вопыту работыў нелегальных умовах, здрадніцкіх даносаў, дзейнасці спецслужб праціўніка. Загінуў таксама і сакратар Кіраўскагарайкома КП(6) Б X. Л. Наймарк, які быў пакінуты ў тыле ворага для арганізацыі антыфашысцкай барацьбы.

Перамога савецкіх войск пад Масквой і зімовае наступленне Чырвонай Арміі, жорсткасць акупацыйнага рэжыму ў значнай ступені садзейнічалі актывізацыі партызанскага руху. Яго арганізатарамі і кіраўнікамі на тэрыторыі раёна былі Кіраўскі падпольны райком КП(б)Б, камуністы С. I. Свірыд, Г. Л. Комар, Ф. Ф. Дабравольскі,  С. Д. Баркоўскі, М. С. Міхалап, А. I. Бычкоў.

Кіраўскі падпольны райком КП(б)Б быў створаны ў кастрычніку 1942 г. (5.10.1942 – 27.6.1944). Яго сакратары А. I. Бычкоў (да 12.7.1943),  Г. Л. Комар (з 12.7.1943), члены: С. М. Беразоўскі (да 9.11.1942, загінуў),  А. У. Бай (да 26.5.1944), Я. С. Дабрынскі,       В. Л. Нікіцін, Г. Л. Комар (з 21.2.1943), С. I. Свірыд (з  3.7.1943), П. П. Анікін, Н. Г. Дамарод (абодва з 7,6,1944).

Быў створаны і падпольны райком ЛКСМБ (5.10.1942 — 27.6.1944). Сакратар М. К. Анішчанка, сакратар па прапагандзе І.М. Савіцкі, члены: С. М. Беразоўскі (да 9.11.1942, загінуў), Г. М. Чайка (кастрычнік 1942), А. П. Шрубаў, В. М. Баркоўская (з 14.2.1943), К. Ф. Салдаценка (14.2. 1943 — 26.2.1944), У. Ф. Вяракса (16.5. 1943 – май 1944).

Раённыя падпольныя камітэты праводзілі агітацыйна-прапагандысцкую работу сярод партызан і мясцовага насельніцтва, ажыццяўлялі кіраўніцтва падпольным і партызанскім рухам. Гэта садзейнічала таму, што за кароткі тэрмін паявіліся новыя партызанскія атрады, актывізавалася іх дзейнасць. Важкі ўклад ва ўздым барацьбы з ворагам унесла і падпольная газета «Кіравец».

На тэрыторыі раёна дзейнічалі больш за дзесяць партызанскіх фарміраванняў (гл. артыкул «Партызанскія фарміраванні, якія дзейнічалі на тэрыторыі Кіраўскага раёна»).

                               А.І.Бычкоў                                         Г.Л.Комар                                    С.І.Свірыд                                  В.Л.Нікіцін 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Я.С.Дабрынскі                             І.М.Савіцкі                                                                 М.К.Анішчанка

Часта партызанскія атрады аб’ядноўваліся для правядзення баявых аперацый. На тэрыторыі Кіраўскага і сумежных з ім раёнаў дзейнічалі народныя мсціўцы 8-й Рагачоўскай,брыгад, 425-га  і  277-га палкоў, 25-га, 278-га і 620-га імя Чапаева атрадаў, імя Гарушкіна і інш.

Партызанская вайна з самага пачатку набыла надзвычай жорсткія формы. Атрады Кіраўскай ВАГ сумесна з іншымі атрадамі і злучэннямі Клічаўскай партызанскай зоны неаднаразова ўдзельнічалі ў прарыве блакады ў маі – чэрвені 1942 г., зімой 1943 г., рабілі рэйды ў Бярэзінскі і Асіповіцкі раёны зімой 1943 г., удзельнічалі ў «рэйкавай вайне», пускалі пад адхон эшалоны з жывой сілай і тэхнікай ворага,грамілі гарнізоны, зрывалі мерапрыемствы акупацыйных улад, каралі смерцю нямецкіх паслугачоў. Народным мсціўцам прыходзілася весці цяжкія баі з карнымі атрадамі СС і паліцыі, якія неаднаразова спрабавалі знішчыць партызанскі рух. Так, у пачатку 1942 г. нямецкае камандаванне прыняло рашэнне стварыць групоўку войск і распачаць аперацыі супраць партызан і мясцовага насельніцтва Клічаўскай партызанскай зоны, якая ахоплівала Клічаўскі, частку Бялыніцкага, Бярэзінскага і Кіраўскага раёнаў, дзе была адноўлена савецкая ўлада. Пачаліся карныя аперацыі «Хрушч-1» і «Арол» (30 чэрвеня – 10 жніўня 1942).

У міжрэччы Сушы і Вольсы разгарнуліся жорсткія кровапралітыя баі. Актыўны ўдзел у баявых дзеяннях прынялі 537-ы партызанскі атрад, які ў складзе Клічаўскага аператыўнага цэнтра прарываў блакаду, і 620-ы імя Чапаева. 12 жніўня камандуючы ахоўнымі войскамі, начальнік тылавога раёна групы армій «Цэнтр» генерал Шэнкендорф паведаміў у Берлін, што партызаны, якія доўгія месяцы дзейнічалі ў раёне паміж Бабруйскам і Магілёвам і якія перашкаджалі ўсялякаму перамяшчэнню нямецкіх войск і гаспадарчаму выкарыстанню гэтай тэрыторыі, знішчаны.

Аднак у гэтым данясенні жаданае выдавалася за рэчаіснасць. Асноўная мэта – знішчэнне партызан – дасягнута не была. Упаўнаважаны ЦК КП(б)Б М. I. Сарычаў у дакладной запісцы П. К. Панамарэнку пісаў: «На дзень майго вылету 25 жніўня ўсе вёскі Клічаўскага раёна, за выключэннем райцэнтра Клічаў, і вёскі Кіраўскага раёна, за выключэннем райцэнтра Кіраўск і вёсак Чачэвічы і Гарадзец, кантралююцца партызанамі».

Карныя аперацыі супраць партызан Клічаўскай зоны і мірнага насельніцтва Клічаўскага і Кіраўскага раёнаў праводзіліся на працягу ўсіх трох гадоў акупацыі.

Народныя мсціўцы выходзілі з блакад абяскроўленымі, часта з вялікімі стратамі, але праз некаторы час зноў вярталіся на ранейшыя месцы дыслакацыі і наносілі ўдары па гарнізонах, апорных пунктах і камунікацыях ворага.

Разам з ростам партызанскіх атрадаў актывізавалася іх баявая дзейнасць. Значнае месца ў ёй займала дыверсійная работа. Увесь 1942 г. прайшоў пад знакам нарошчвання ўдараў народных мсціўцаў на шашэйных і грунтавых дарогах. Раптоўныя налёты на тэхніку ворага, невялікія падраздзяленні праціўніка на маршы, падрыў мастоў, знішчэнне сродкаў сувязі, завалы і мініраванне дарог сталі масавым, тыпова партызанскім сродкам уздзейнічання на тылы нямецкай арміі.

Восенню гэтага года партызаны 537-га атрада сумесна з іншымі атрадамі падарвалі 2 чыгуначныя масты на ўчастку Магілёў — Жлобін у раёне в. Старое Сяло. Да ліпеня 1943 г. брыгада імя Кірава на працягу шасці месяцаў вяла ўзмоцненую дыверсійную работу на шашы Магілёў — Бабруйск на ўчастку Чачэвічы — Скачок. Камандаванне 539-га атрада ў кастрычніку 1943 г. падвяло вынікі баявых дзеянняў падрыўнікоў на камунікацыях ворага. Была адзначана асабістая мужнасць партызан, асабліва У. А. Парахневіча, які спусціў пад адхон 20 варожых эшалонаў, I. I. Бандарэнкі, М. М. Парахневіча і Я. М. Зуева, якія ўдзельнічалі ў падрыве адпаведна 19, 17 і 12 эшалонаў. Многім байцам дыверсійных груп была аб’яўлена падзяка, а У. А. Парахневіч і А. М. Сілкін былі прадстаўлены да высокіх урадавых узнагарод. Усяго дыверсійнымі групамі Кіраўскай ВАГ было спушчана пад адхон 129 эшалонаў з жывой сілай і тэхнікай праціўніка.

Значныя страты нямецка-фашысцкім захопнікам нанесла «рэйкавая вайна», найбольшы размах якой прыходзіцца на 1943 — 44 гг. Партызаны Клічаўскай зоны на чыгунках Орша — Магілёў — Жлобін, Орша — Мінск, Бабруйск — Асіповічы, Орша — Унеча толькі ў жніўні 1943 г. узарвалі і перабілі 16 250 рэек і знішчылі тэлефонна-тэлеграфную сувязь на адлегласці 38 кіламетраў.

Згодна загаду БШПР Кіраўская ВАГ у чэрвені 1943 г. правяла свой першы налёт на чыгунку Магілёў — Рагачоў на участку Старое Сяло — Рагачоў. У выніку гэтай аперацыі былі падарваны і пашкоджаны 972 рэйкі, забіта 6 немцаў. Партызаны 537-га палка ў жніўні 1943 г. і чэрвені 1944 г. падарвалі 1,1 тысячы рэек, 620-га імя В. I. Чапаева ў маі 1943 г. — 1,2 тысячы рэек. 100-ы партызанскі атрад наносіў удары на чыгунцы Орша — Жлобін, шашы Магілёў — Бабруйск, 540-ы ў чэрвені 1944 г. дзейнічаў на ўчастку Магілёў — Шклоў. Народныя мсціўцы трымалі пад сваім кантролем шашу Чачэвічы — Бабруйск, праводзілі дыверсіі на чыгунках Рагачоў — Жлобін і Бабруйск — Жлобін. У чэрвені 1944 гкамандаваннем Кіраўскай ВАГ быў атрыманы загад правесці разведку ў раёне чыгункі Магілёў — Орша і знішчыць палатно на ўчастку Альхоўка — Лотва. Пасля шматкіламетровага маршу 537-ы полк завязаў бой з гарнізонам праціўніка, які ахоўваў чыгунку, астатнія партызаны пашкодзілі 860 рэек, знішчылі бункер, забілі болып 20 нямецкіх салдат. У выніку правядзення трох этапаў «рэйкавай вайны» камунікацыі ворага ў раёне дзеяння партызан Кіраўшчыны былі практычна паралізаваны Асаблівай актыўнасцю вызначаліся баявыя аперацыі партызан у 1943-44 гг. У 1943 г. яны вялі жорсткія баі і сутычкі з ворагам бліз вёсак Сяргеевічы, Ахоцічы, Чарабамір, Асаўнік, Кабылянка, Барчыцы, Новае Заліцвінне, Дабрыца, Бераснёўка, Нямкі, Забуднянскія Хутары. У сакавіку 1943 г. сіламі 277-га палка, 537-га, 100-га і 539-га атрадаў былі разгромлены гарнізоны і апорныя пункты ворага ў Жылічах, Падсёлах, Любонічах.

У ноч на 29.10.1943 г. партызаны разграмілі Пацава Слабадскі гарнізон. У выніку двухгадзіннага бою быў поўнасцю знішчаны штаб 621-га нямецкага артылерыйскага палка, які размя шчаўся ў гарнізоне, захоплены яго дакументы, забіта і паранена больш за 100 гітлераўцаў.

Аперацыя па адначасовым разгроме нямецкіх гарнізонаў у вёсках Пацава Слабада і Малінаўка ў ноч з 22 на 23.3.1944 г. была падрыхтавана па ініцыятыве камандзіра Клічаўскай ВАГ  I. 3. Ізоха і начальніка штаба М. А. Баранава. Састаў гарнізона Пацава Слабада налічваў да 80 чалавек, на ўзбраенні было 6 кулямётаў і 3 мінамёты, у Малінаўцы — 50 чалавек. У раён гэтых гарнізонаў была выслана група разведкі, якая ўстанавіла, што ў вёску на адпачынак прыбыў 290-ы зенітны батальён 4-й танкавай дывізіі, які размясціўся па кватэрах.

Партызаны  277-га полка амаль адначасова атакавалі фашысцкія гарнізоны ў гэтых вёсках узвод 278-га атрада арганізаваў засаду каля в. Казулічы, каб не дапусціць падыходу варожых падмацаванняў. Ноччу партызаны праніклі ў в. Пацава Слабада, акружылі будынкі, дзе размяшчаліся акупанты, разброілі варожы патруль. У выніку раптоўнага налёту праціўнік не змог арганізаваць актыўнага супраціўлення. Контратака часткі гарнізона, колькасцю да 40 чалавек, была паспяхова адбіта народнымі мсціўцамі. У баі партызаны знішчылі 78 гітлераўцаў, 2 узялі ў палон, спалілі 75 аўтамашын, мотарамонтную майстэрню, захапілі шмат тэхнікі, 40 вінтовак, 3 кулямёты, 3 пісталеты, узялі вялікую колькасць боепрыпасаў, харчавання, медыкаментаў. 3-за недахопу транспартных сродкаў болыпасць трафеяў была спалена. Сярод партызан адзін загінуў і 8 было паранена. У Малінаўцы было забіта 37 паліцэйскіх, узяты трафеі. Паранены былі 4 партызаны.

Гарнізон у в. Казулічы складаўся з 642-га і 161-га батальёнаў здраднікаў і мясцовага паліцэйскага гарнізона (120 чалавек). Агульная колькасць праціўніка даходзіла да 1000 чалавек. На ўзбраенні — артылерыя, кулямёты, мінамёты. Вакол гарнізона праходзілі тры лініі траншэй, устаноўлены чатыры дзоты. Яго прыкрывалі гарнізоны ў Любонічах, Пацавай Слабадзе, Падрэччы і Стаўпішчах.

Аперацыя па разгрому была распрацавана і праведзена пад кіраўніцтвам штаба Клічаўскай ВАГ. Некалькі дзён разведка вяла назіранне за гарнізонам, вывучаючы яго колькасны састаў, узбраенне і інш. Потым партызаны перакрылі засадамі дарогі на в. Казулічы і 6.10.1943 г. сканцэнтраваліся ў лесе на поўнач ад в. Кострыцкая Слабодка. У ноч з 6 на 7 кастрычніка атрады непрыкметна падышлі да перадавых пастоў і пры падтрымцы мінамётных батарэй падняліся ў атаку. Бой працягваўся паўтары гадзіны. Партызаны падавілі агнявыя кропкі праціўніка і разграмілі гітлераўцаў і паліцэйскіх.

У выніку бою было знішчана 130, узята ў палон 39 чалавек. Захоплены штабныя дакументы, шмат зброі і боепрыпасаў:гармата, 8 мінамётаў, 12 кулямётаў, аўтаматаў, 89 вінтовак, каля 18 тысяч патронаў, перасоўная радыёстанцыя і абмундзіраванне.

У першай палове чэрвеня 1944 г. партызаны 277-га партызанскага палка ў другі раз разграмілі гарнізон у в. Казулічы. За некалькі гадзін бою народныя мсціўцы знішчылі болын за 150 салдат праціўніка, 5 узялі ў палон, узарвалі 2 дзоты, 4 аўтамашыны, зброярамонтную майстэрню, 4 склады, захапілі 3 мінамёты, 80 адзінак стралковай зброі.

У ноч з 22 на 23 мая 1944 г. Кіраўская ваенна-аператыўная група сіламі 537-га партызанскага палка, 538-га і 539-га партызанскіх атрадаў знішчыла гарнізоны праціўніка ў вёсках Выжары, Баравіца, Віленка. Аперацыяй кіраваў камандзір Кіраўскай ВАГ С. I. Свірыд. Перастаў існаваць 134-ы запасны вучэбны батальён. У населеных пунктах і на полі бою праціўнік пакінуў 275 трупаў нямецкіх салдат і афіцэраў, 69 здраднікаў. Былі знішчаны і спалены штаб батальёна, каравульныя памяшканні, склады, сувязь, узяты багатыя трафеі. Але і партызаны панеслі вялікія страты — 17 чалавек забітых, 25 параненых і 6 прапаўшых без вестак.

Былі і іншыя баі. У красавіку 1944 г. у в. Стаўпішчы партызаны 537-га партызанскага палка пад кіраўніцтвам С. Д. Баркоўскага разбілі гаспадарчую часць 134-й нямецкай дывізіі, знішчылі малочную ферму, маслазавод і каўбасны цэх, на якіх гітлераўцы рыхтавалі прадукты для сваёй арміі. Было забіта 52 немцы, узяты багатыя трафеі.

Партызаны грамілі гарнізоны, апорныя пункты і карныя атрады ў вёсках Чачэвічы,Чыгірынка, Колбава, Курганы, Селішча, Хамічы, Кабылянка, пасёлку Дзяржынскі.

Адным з важных напрамкаў дзейнасці партызан у 1943-1944 гг. была дапамога жыхарам раёна ва ўборцы ўраджаю.Нямецка-фашысцкія захопнікі прадпрымалі рашучыя меры , каб вывезці яго ў Германію. Партызаны праводзілі растлумачальную работу сярод насельніцтва, дапамагалі ўбраць вырашчанае, знішчалі каманды нямецкіх «нарыхтоўшчыкаў», сельскагаспадарчую тэхніку, прывезеную з Германіі, захоплівалі элеватарна-ссыпныя пункты, базы, абозы з правіянтам, вярталі нарабаванае людзям. У Кіраўскім  раёне ўраджай 1943 г. застаўся насельніцтву і партызанам. Апошнія дапамаглі сялянам вясной 1944 г. засеяць 1160 га.

Адступаючы пад ударамі Чырвонай Арміі, нямецка-фашысцкія захопнікі ўзмацнілі тэрор, спрабуючы ператварыць нашы населеныя пункты ў зону «выпаленай зямлі», вялі літаральна паляванне на людзей з мэтай адпраўкі ў Германію. Магілёўскі падпольны аб ком КП(б)Б прыняў пастанову, у якой абавязаў кіраўнікоў партызанскіх злучэнняў узяць пад ахову ўсе населеныя пункты раёна, выратаваць народ ад знішчэння і ўгону ў няволю, стварыць у лясах так званыя «грамадзянскія лагеры» і адначасова ўзмацніць удары па ворагу, арганізоўваць засады, дыверсіі. У студзені 1944 г. усе партызанскія атрады былі замацаваны за сельскімі саветамі.

Дзейнасць і жыццё партызанскіх атрадаў праходзілі ў складаных умовах. Востра адчувалася арганізацыйная неаформленасць, пралікі ў каардынацыі партызанскага руху, неда хоп зброі, боепрыпасаў, прадуктаў харчавання, адзення (лічылася, што партызаны павінны забяспечваць самі сябе). На першапачатковым этапе партызанскія атрады дзейнічалі самастойна, часта іх узначальвалі нявопытныя камандзіры, таму былі дапушчаны памылкі ў тактыцы, у адносінах з насельніцтвам, імкненне перабольшыць вынікі сваёй дзейнасці. У барацьбе набываўся вопыт, узмацнялася дапамога цэнтра. Калі ў студзені 1943 г. БШПР перакінуў беларускім партызанам 3 тоны баявых грузаў, то праз год —96 тон, са студзеня па 15 сакавіка 1944 г. — 193 тоны грузаў. Але калі супаставіць гэтую колькасць з вынікамі баявых дзеянняў, то бачна, што патрэбы народных мсціўцаў былі задаволены толькі на 20 працэнтаў. Атрады Кіраўскай ВАГ за ўвесь час барацьбы ў тыле ворага атры малі 3 ПТР, 3 ручныя кулямёты, 45 аўтаматаў, 40 вінтовак, 350 гранат, 200 тысяч патронаў, 400 кілаграмаў толу. У гэтых умовах асаблівае значэнне набывала дапамога насельніцтва. Атрымліваючы яе, партызаны і самі вырашалі праблемы пошуку, вырабу і рамонту зброі, забеспячэння харчам, адзеннем, жыллём. Зброю здабывалі ў баях з ворагам, у жыхароў вёсак, на месцах абарончых баёў 1941 г., з былых складаў у Яловіках (ля Бабруйска) і склепа, які быў размешчаны на левым беразе. 3 чэрвеня 1943 г. пад кіраўніцтвам партызана-інжынера Рэндэля ў атрадах былі наладжаны рамонт і выраб зброі (было выпушчана 24 аўтаматы).

Самаахвярна працавалі медыкі на чале з урачом-хірургам I. Ф. Шчурыным. Яны правялі многа складаных аперацый, выратавалі шмат чалавечых жыццяў.

Вялікія цяжкасці былі з харчаваннем, асабліва ў час блакад, калі партызанскія базы былі разбураны. Прадукты здабывалі ў ворага, рэквізавалі ў нямецкіх паслугачоў, сяляне партызанскіх зон здавалі абавязковыя пастаўкі збожжа. Пры гаспадарчых аперацыях былі і факты марадзёрства, збівання насельніцтва з боку асобных партызан, асабліва ў пачатковы перыяд вайны. 3 узмацненнем партыйнага кіраўніцтва партызанскай барацьбой іх колькасць значна зменшылася. У некаторых атрадах адсутнічала воінская дысцыпліна, выхаваўчая работа. Адсюль — факты дэзерцірства, п’янства, самагонакурэння, бязмэтнай страляніны ў памяшканнях і на вуліцы.

Па кожнаму такому факту прымаліся строгія меры. Але гэта былі адзінкавыя выпадкіАсноўная болынасць партызан гераічна змагалася з ворагам, абараняла насельніцтва.

За гады барацьбы з ворагам партызаны Кіраўшчыны праявілі мужнасць, гераізм і адвагу. У баях за свабоду і незалежнасць Радзімы загінула  360 народных мсціўцаў, 812 партызан і падполыпчыкаў узнагароджаны ордэнамі і медалямі, а камандзіру дыверсійнай групы У. А. Парахневічу было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Камандзір дыверсійнай групы А. М. Сілкін пасмяротна ўзнагароджаны ордэнам Леніна.

Значны ўрон нямецка-фашысцкім захопнікам нанеслі і дыверсійна-разведвальныя групы «Сокалы» і «Храбрацы»пад кіраўніцтвам нашых землякоў К. П. Арлоўскага і  А. М. Рабцэвіча, якія дзейнічалі ў Баранавіцкай, Магілёўскай і Пінскай абласцях. За бліскучае выкананне спецыяльных заданняў у тыле ворага абодвум было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Віднымі кіраўнікамі і арганізатарамі падпольнага руху і партызанскай барацьбы на тэрыторыі Беларусі былі ўраджэнцы Кіраўскага раёна     А. Д. Рудак, А. А. Хацкевіч, Г. А. Храмовіч, Ф. М. Языковіч (гл. матэрыял «Арганізатары і кіраўнікі партызанскага руху ў Вялікую Айчынную вайну»). Пасля злучэння з Чырвонай Арміяй у чэрвені 1944 г. многія партызаны Кіраўшчыны прызыўных узростаў уліліся ў рэгулярныя вайсковыя часці.

                                                                                                                                         В.А.Аўдзеева

 

ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ, ЯКІЯ ДЗЕЙНІЧАЛІ НА ТЭРЫТОРЫІ КІРАЎСКАГА РАЁНА

 

Кіраўская ваенна-аператыўная група. Створана ў ліпені 1943 г. паводле пастановы Магілёўскага падпольнага абкома КП(б)Б і загадам Магілёўскай (абласной) ВАГ на базе атрадаў 9-й Кіраўскай брыгады. Кіраўніцтва 9-й Кіраўскай брыгады было ліквідавана, а яе атрады 537-ы, 538-ы, 100-ы і Кіраўскі спецатрад (пазней 539) увайшлі ў склад ВАГ самастойнымі баявымі адзінкамі. У жніўні 1943 г. у ВАГ уключылі 620-ы (пазней 620-ы імя В. I. Чапаева), у верасні створаны 540-ы атрад. У кастрычніку 1943 г. 537-ы атрад разгорнуты ў 537-ы партызанскі полк. У чэрвені 1944 г. на базе 539-га атрада арганізавана 9-я брыгада імя С. М. Кірава. 620-ы атрад імя В. I. Чапаева распараджэннем Беларускага штаба партызанскага руху перададзены партызанскаму злучэнню паўднёвай зоны Баранавіцкай вобласці. ВАГ дзейнічала ў Кіраўскім, Бабруйскім, Клічаўскім раёнах Магілёўскай і Рагачоўскім Гомельскай абласцей.

Кіруючы састаў ВАГ: сакратар падпольнага райкома КП(б)Б Комар Герасім Лявонцьвіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944), камандзір ВАГ Свірыд Сцяпан Іванавіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944), начальнікі штаба: Ігнаценка Дзмітрый Цімафеевіч (ліпень — жнівень 1943, загінуў), Саўкін Васіль Дзмітрыевіч (жнівень — снежань 1943), Вязельшчыкаў Анатоль Аляксеевіч (снежань 1943 — чэрвень 1944). Злучылася з часцямі Чырвонай Арміі 27 чэрвеня 1944 г. у саставе 537-га палка, 9-й брыгады імя    С. М. Кірава і 3-х асобных атрадаў агульнай колькасцю 2986 партызан.

9-я Кіраўская брыгада. Створана ў сакавіку 1943 г. загадам Клічаўскага аператыўнага цэнтра на базе 537-га, 538-га, 100-га атрадаў і Кіраўскага спецатрада (пазней 539-ы атрад). Брыгада дзейнічала ў Кіраўскім і сумежных з ім раёнах спачатку ў складзе Клічаўскага аператыўнага цэнтра, а затым — Магілёўскай (абласной) ВАГ. У ліпені 1943 г. у сувязі з утварэннем Кіраўскай ВАГ брыгада расфарміравана (988 партызан). Камандзір Свірыд Сцяпан Іванавіч (сакавік 1943 — ліпень 1943), камісарКомар Герасім Лявонцьевіч (сакавік 1943 — ліпень 1943), начальнік штаба Ігнаценка Дзмітрый Цімафеевіч (сакавік 1943 — ліпень 1943).

537-ы партызанскі полк Створаны ў кастрычніку 1943 г. У сакавіку 1942 г. камуністы С. I. Свірыд, П. С. Мароз, А. I. Пятруша і інш. на базе патрыятычных груп в. Падрэчча, Гута, Морхавічы, Стаўпішчы, Уласавічы, Думаноўшчына Кіраўскага раёна арганізавалі партызанскі атрад. Да чэрвеня 1942 г. дзейнічаў самастойна, затым увайшоўРагачоўскім Гомельскай абласцей.

Камандзіры атрада: Свірыд Сцяпан Іванавіч (красавік 1942 — жнівень 1943), Баркоўскі Сямён Дзямідавіч (жнівень 1943 — кастрычнік 1943); камісары: Мароз Павел Сцяпанавіч (красавік 1942, загінуў), Комар Герасім Лявонцьевіч (красавік 1942 — ліпень 1943), Дабравольскі Фядос Філімонавіч (ліпень 1943 — кастрычнік 1943); начальнікі штаба: Пятруша Андрэй Іванавіч (красавік 1942 — лістапад 1942), Ігнаценка Дзмітрый Цімафеевіч (лістапад 1942 — ліпень 1943), Вязелыпчыкаў Анатоль Аляксеевіч (ліпень 1943 — кастрычнік 1943).

У адпаведнасці з пастановай Магілёўскага падпольнага абкома КП(б)Б і загадам Магілёўскай (абласной) ВАГ ад 25 кастрычніка 1943 г. атрад (892 чал.) разгорнуты ў партызанскі полк у саставе 3-х батальёнаў. Полк уваходзіў у Кіраўскую ВАГ, дзейнічаў у Кіраўскім, Клічаўскім, Бабруйскім, Асіповіцкім раёнах Магілёўскай і Рагачоўскім Гомельскай абласцей. Камандзір палка Баркоўскі Сямён Дзямідавіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944), камісар Дабравольскі Фядос Філімонавіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Вязельшчыкаў Анатоль Аляксеевіч (кастрычнік 1943 — снежань 1943), Дрозд Максім Нічыпаравіч (снежань 1943 — красавік 1944, загінуў), Леў Міхаіл Андрэевіч (красавік 1944 — чэрвень 1944).

Злучыўся з часцямі Чырвонай Арміі 27 чэрвеня 1944 г. ў складзе 3-х батальёнаў (агульная колькасць 1302 партызаны). 3 іх беларусаў 720, рускіх 432, украінцаў 56, іншых нацыянальнасцей —94, Па партыйнасці: членаў ВКП(б)Б — 106, кандыдатаў у члены — 105, камсамольцаў — 159 і беспартыйных — 932.

 

 

С.Дз. Баркоўскі              П.С.Мароз                   Ф.Ф.Дабравольскі

А.І.Пятруша                      М.А.Леў

          

 

Я.Р.Акушэвіч             Г.М.Чайка               Ф.С.Міхайлаў

 

1-ы батальён (534-ы партызанскі атрад). Створаны 17 кастрычніка 1943 г. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 323 партызаны. Камандзіры батальёна: Васільеў Ануфрый Пятровіч (кастрычнік 1943 — май 1944), Акушэвіч Яўстрат Рыгора віч (май 1944 — чэрвень 1944); камісар Дамарод Нічыпар Георгіевіч (кастрычшк 1943 — чэрвень 1944); начальнік штаба Бірукоў Георгій Паўлавіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944)

 

2-і батальён (535 ы партызанскі атрад). Створаны ў кастрычніку 1943 г. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 547 партызан. Камандзіры: Печань Іван Сцяпанавіч (кастрычнік 1943 — снежань 1943), Арэшка Васіль Арцёмавіч (снежань 1943 — май 1944, загінуў), Кучарэнка Павел Трафімавіч (май 1944 — чэрвень 1944). Камісар Дайнека Міхаіл Арцёмавіч (студзень 1944); начальнікі штаба: Герман Аляксандр Іванавіч (кастрычнік 1943, снежань — май 1944), Булгакаў Пётр Максімавіч (кастрычнік 1943 — снежань 1943), Лазаковіч Мікалай Яўціхіевіч (май 1944 — чэрвень 1944)

 

3-ы батальён (536-ы партызанскі атрад). Створаны ў кастрычніку 1943 г. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 327 партызан. Камандзіры: Чайка Георгій Мацвеевіч (кастрычнік 1943 — май 1944), Прышлоў Іван Іларыёнавіч (май 1944 — чэрвень 1944); камісары: Герасімовіч Емяльян Іванавіч (кастрычнік 1943 — май 1944, в. а.), Валчкоў Мікалай Аляксеевіч (май — чэрвень 1944), начальнік штаба Станкевіч Рыгор Паўлавіч (кастрычнік 1943 — чэрвень 1944).

 

9-я брыгада імя С. М. Кірава. Створана ў чэрвені 1944 г.згодна ўказанню БШПР і пастанове Магілёўскага падпольнага абкома КП(б)Б на базе 539-га асобнага атрада. Брыгада дзейнічала ў Кіраўскім раёне. Камандзір брыгады Нікіцін Васіль Лукіч, камісар Пруднікаў Іван Міхеевіч, начальнік штаба Царапкін Павел Сцяпанавіч.

27.6.1944 г. брыгада(831 партызан, атрады 539-ы, 101-ы, 102-і) злучылася з Чырвонай Арміяй. 3 іх мужчын — 749, жанчын — 82. Беларусаў — 558, рускіх — 217, украінцаў — 23, іншых нацыянальнасцей — 33. Членаў ВКП(б)Б — 41, кандыдатаў — 28, камсамольцаў — 247, беспартыйных — 515.

539-ы атрад. Створаны ў кастрычніку 1942 г. на базе асабовага саставу 1-й роты 537-га атрада. Называўся Кіраўскім спецатрадам. 3 лістапада 1942 г. дзейнічаў у саставе 2-й Клічаўскай брыгады, у снежні перададзены ў распараджэнне Кіраўскага падпольнага райкома КП(6)Б, 8 красавіка 1943 г. ператвораны ў 539-ы партызанскі атрад і ўключаны ў 9-ю Кіраўскую брыгаду. У ліпені 1943 г. увайшоў у састаў Кіраўскай ВАГ. У чэрвені 1944 г. атрад (больш як 830 чал.) разукамплектаваны, з яго выдзелена 2 роты для арганізацыі 101-га і 102-га атрадаў.

Камандзіры: Кацаруб Фёдар Іванавіч (кастрычнік 1942 — студзень 1943), Нікіцін Васіль Лукіч (студзень 1943 — чэрвень 1944), Дз’якаў Васіль Мацвеевіч (чэрвень 1944); камісары: Бычкоў Аляксандр Іларыёнавіч (кастрычнік 1942 — красавік 1943), Пруднікаў Іван Міхеевіч(май 1943 — чэрвень 1944), Таўкачоў Іван Кірылавіч (чэрвень 1944); начальнікі штаба: Саўчанка Міхаіл Васілевіч (кастрычнік 1942 — студзень 1943), Лук’яненка Сямён Фёдаравіч (май 1943 — чэрвень 1944), Башлыкоў Пётр Лаўрынавіч (чэрвень 1944).

 

                       

     В.П.Швяцоў                                       П.Дз.Каранкевіч                      М.С.Міхалап

101-ы атрад. Створаны ў чэрвені 1944 г. з партызан, вылучаных 539-м атрадам. Камандзір Лук’яненка Сямён Фёдаравіч (чэрвень 1944), камісар Гаварушка Лука Раманавіч (чэрвень 1944), начальнік штаба Жараў Уладзімір Барысавіч (чэрвень 1944).

102-і атрад. Створаны ў чэрвені 1944 г. з партызан, вылучаных 539-м атрадам. Камандзір Леснічэнка Іван Андрэевіч (чэрвень 1944), камісар ІІарахневіч Уладзімір Аляксеевіч (чэрвень 1944), начальнік штаба Гусеў Іван Мікалаевіч (чэрвень 1944). Камісару атрада У. А. Парахневічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

100-ы асобны атрад. Створаны ў ліпені 1942 г. на базе груп мясцовай самааховы в. Нямкі, Перунава, Чыгірынка (камандзір Ф. С. Міхайлаў, камісар А. В. Казлоўскі). 14 лістапада 1942 г. загадам Клічаўскага аператыўнага цэнтра ён рэарганізаваны ў   100-ы партызанскі атрад і 27 лістапада ўключаны ў 2-ю Клічаўскую брыгаду, у сакавіку 1943 г. перададзены 9-й Кіраўскай брыгадзе, з ліпеня 1943 г. уваходзіў у састаў Кіраўскай ВАГ. Атрад дзейнічаў у Кіраўскім, Быхаўскім, Бабруйскім раёнах. Камандзіры атрада: Міхайлаў Фёдар Сямёнавіч (лістапад 1942 — чэрвень 1944), Казлоўскі Аляксандр Васілевіч (лістапад 1943 — студзень 1944, в. а.); камісары: Дамброўскі Іван Іванавіч (лістапад 1942 — ліпень 1943), Бьгчкоў Аляксандр Іларыёнавіч (ліпень 1943 — чэрвень 1944); начальнікі штаба: Казлоўскі Аляксандр Васілевіч (лістапад 1942 — чэрвень 1944), Драгун Рыгор Мікалаевіч (лістапад 1943 — студзень 1944, в. а.). 27.6.1944 г. атрад (344 партызаны) злучыўся з Чырвонай Арміяй.

537-ы цэнтр з партызан, вылучаных 537-м атрадам і Кіраўскім спецатрадам. Спачатку ўваходзіў у састаў 9-й Кіраўскай брыгады, 15 ліпеня 1943 г. перададзены Кіраўскай ВАГ. Атрад дзейнічаў у Кіраўскім і Быхаўскім раёнах. Камандзір Швяцоў Васіль Пятровіч (сакавік 1943 — чэрвень 1944), камісар Анікін Павел ІІаўлавіч (сакавік 1943 — чэрвень 1944), начальнік штаба Каранкевіч Павел Дзмітрыевіч (сакавік 1943 — чэрвень 1944). 27.6.1944 атрад (533 партызаны) злучыўся з Чырвонай Арміяй.

540-ы асобны атрад. Створаны ў верасні 1943 г. загадам Кіраўскай ВАГ, вылучанай 100-м партызанскім атрадам у жніўні І943 г. Дзейнічаў у складзе Кіраўскай ВАГ. Камандзір атрада Дамброўскі Іван Іванавіч (верасень 1943 — чэрвень 1944), камісар Бычкоў Дзмітрый Іларыёнавіч (верасень 1943 — чэрвень 1944), начальнік штаба Суслаў Мікалай Цімафеевіч (верасень 1943 — чэрвень 1944). 27.6.1944 г. атрад (316 партызан) злучыўся з Чырвонай Арміяй.

620-ы атрад імя В. I. Чапаева. Дзейнічаў на акупіраванай тэрыторыі Клічаўскага, Кіраўскага, Бярэзінскага, Быхаўскага, Клецкага раёнаў.

Створаны ў снежні 1941 г. Камандзіры: В. М. Сырцоў (загінуў), М. С. Міхалап (загінуў), А. П. Хачатран; камісары: М. I. Александровіч, М. Ф. Мірановіч (в. а.), Г. А. Храмовіч, П. А. Рыняк, А. А. Хачатран, М. Г. Буракоўскі; начальнікі штаба: Ф. С. Тарасевіч, I. П. Міхалап, Ф. К. Сцерлеў. 4.7.1944 г. атрад (278 партызан) злучыўся з Чырвонай Арміяй.

Друкуецца па кн.: Партазанские форлшрования в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны 1941-1944. Мн., 1983. С. 543—548, Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941 — 1945. Мн., 1990. С. 462.

З архіўных крыніц

ЛІСТОЎКА ЦК КП(б) “НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКАЯ ПАДАТКІ – ВЯРОЎКА НА ШЫЮ БЕЛАРУСКАМУ СЕЛЯНІНУ”

                                                                                                      19 верасня 1942 г.

Беларус у разуменні нямецкіх акупантаў — гэта не чалавек, а раб, рабочая жывёла, якая павінна працаваць і ўсю сваю працу, палітую крывёй, аддаваць гітлераўцу.

Каб свайму грабежніцтву надаць якую-небудзь законнасць, акупанты павыдумлялі безліч падаткаў: з аднаго гектара зямлі трэба здаць 25 — 30 пудоў хлеба, з аднаго двара трэба здаць 100 кілаграмаў свінога мяса, за кожнага чалавека ў сям’і трэба заплаціць па 100 рублёў. За тое, што маеш вокны на двор, — плаці за кожнае па 10 рублёў, за тое, што вокны на вуліцу,— плаці 15 рублёў. Маеш у гаспадарцы сабаку — плаці 150 рублёў, маеш ката — плаці 80 рублёў. Топіш печ, ідзе дым праз комін — плаці за комін 25 рублёў. Адным словам, плаці за ўсё.

Банда гітлераўцаў накладае на гаспадарку падаткі, патрабуючы малако, шэрсць, бульбу, яйкі, курэй, гусей, качак. Яны накладаюць гэта ў такіх памерах, што гэта не падатак, а самы што ні ёсць наглы грабёж, які асуджае на пакутлівую, галодную смерць.

Нямецка-фашысцкія падаткі — гэта вяроўка на шыю, гэта смерць.

Родныя браты і сёстры! Узмацняйце барацьбу з заклятымі ворагамі — фашыстамі. Знішчайце іх усюды, знішчайце ўсімі сродкамі. Ваша выратаванне толькі ў тым, каб хутчэй забіць фашыста. Не заб’еш яго — ён з аўтаматам у руках прымусіць працаваць на сябе.

Не заб’еш яго — ён з аўтаматам будзе адбіраць плады тваёй працы, а ты будзеш паміраць з голаду.

Беларус! Хочаш быць свабодным? Хочаш, каб жыццё красавала і ты жыў шчасліва? Хочаш, каб ты слухаў бадзёры смех свайго дзіцяці,— забівай фашыста!

Забівай яго ў лесе, на дарозе, у вёсцы, у горадзе — усюды. У гэтым твой ратунак, ратунак дзяцей тваіх.

Смерць нямецкім акупантам! Прачытай і перадай другому. Выданне ЦК КП(б)Беларусі.

Беларускі дзяржаўны архіў, ф. 4, воп. 33 а, спр. 66. л. 68.

 

ДАКЛАДНАЯ ЗАПІСКА КАМАНДЗІРА 537-га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА імя КІРАВА С. I. СВІРЫДА

НАЧАЛЬНІКУ ЦЭНТРАЛЬНАГА ШТАБА ПАРТЫЗАНСКАГА РУХУ БЕЛАРУСІ САКРАТАРУ ЦК КБ(б)Б тав. ПАНАМАРЭНКУ

                                                                                                                                              25кастрычніка 1942 г.

С наступлением зимы моральное состояние отдельных красных партизан падает. Это обьясняется тем, что боеприпасы на исходе, теплой одежды нет и с продовольствнем с каждым днем становится все труднее.

Продовольствие и одежду приходится брать с боем, теряя патроны и личный состав.

Второй причиной служит то, что очень слабая помощь со стороны фронта. Личный состав каждый день ожидает помощи в боеприпасах и вооружении. Нам это обещали, и почти до сих пор ничего не получили.

Плохо дело обстоит и с наглядной агитацией. До сих пор очень мало заброшено с фронта газет, журналов, листовок, в то время как гитлеровской агитацией население Белоруссии забросано по уши, и отдельные начинают верить гитлеровской хлусне.

Одновременно это отражается на личном составе. В результате чего шаткий элемент бежит в полицию.

В последнем прошу: обеспечить отряд боеприпасами и автоматическим оружием, гранатами, ВВ, минами и по возможности одеждой.

До сих пор я от Кличевского опер. центра указаний по части зимовки не имею, а так же и помощи в боеприпасах и оружии, за исключением одного противотанкового ружья.

Надеюсь, что через Вас, тов. секретарь, получим помощь и этим самым поднимем моральное состояние партизан и еще более закалим их в борьбе с немецкими оккупантами...

С нетерпеннем жду помощи и ответа на мое письмо. Я изложил все откровенно.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 98, л. 3. Копія.

 

ПІСЬМО КАМАНДЗІРУ ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА № 537 т. СВІРЫДУ, КАМІСАРУ АТРАДА т. КОСНЕРУ

Создавшаяся обстановка в борьбе с немецкими захватчиками в зимних условиях настоятельно выдвигает задачу перед руководителями партизанских отрядов решительного преодоления всех трудностей зимнего времени путем активизации боевой деятельности отрядов по борьбе с немецкими оккупантами и их пособниками с тем, чтобы обеспечение партизанских отрядов вооружением, боеприпасами, обмундированием, продовольствием шло главным образом за счет противника и местного населения.

…Было бы абсолютно неправильным и практически неосуществимым надеяться (как это отмечалось в ваших письмах) на то, что все это будет обеспечено партизанским отрядам в «централпзованном порядке». Белорусский штаб партизанского дижения, безусловно, учитывает нужды и там, где можно, оказывает помощь в обеспечении вооружением и боеприпасами, однако нужно помнить и ясно себе представлять, что основными источниками всех видов обеспечения должны являться внутренние ресурсы за счет противника и местного населения. Ваши доводы о том, что «одевать личный состав за счет населения вызывает недовольство», являются неосновательными и могут свидетельствовать лишь о том, что вами не установлены правильные отношення с местным населением.

...Ваша просьба о помощи вам автоматическим вооружением, боеприпасами и о заброске агитационной литературы будет учтена. О дне и способах доставки сообщим дополнительно через т. Кордовича.

Начальник Белорусского штаба

партизанского движения                                                                       (П. Калінін)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 98, л. 1.

 

ДАНЯСЕННЕ КАМАНДЗІРУ КЛІЧАЎСКАГА АПЕРЦЭНТРА

1    лютага 1943 г.

Доношу, что 2-й взвод Кировского спецотряда под командой политрука взвода т. Шоленко с приданным ему пулеметчиком с ручным пулеметом 537 партизанского полка 22.1.1943 в д.  Забуднянские Хутора Кировского района завязал бой с группой немцев и полиции. В результате боя убито 6 немцев и 1 полицейский, ранено 6 человек немцев н полицейских. Наши потери 2 человека.

Командпр спецотряда ст. полнтрук Ннкнтнн      Комнссар спецотряда

Нач. штаба политрук Прудников     ст. политрук (не указан)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4232, воп. 1, спр. 3, л. 16.

БАЯВЫ ЗАГАД № 26 ПА 2 й ЧЫРВОНАПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЗЕ КЛІЧАЎСКАГА АПЕРАТЫЎНАГА ЦЭНТРА

в. Чарабамірка                                                                                                                20 лютага 1943 г.

1-           В связн с невыполнением моего приказа № 25 от 19.2.43 года из-за несвязи 1-й роты 277 п.(артизанского) о.(тряда) н позднего сообщения связного пз совхоза «Жиличи» приказываю: 1-й бригаде выступить в 17.00 20.2.43 года по маршруту Черебомирка — Осовник — Добротино — Красная Горка — Барки с задачей разбить немецкий гарнизон в совхозе «Жиличи», снабжаюий фронт мясом и хлебом, забрать лошадей, хлеб и скот, уничтожить постройки и здания.

Порядок движения: ГПЗ — взвод 2-й роты 277 п.(артизанского) о.(тряда), одна рота с двумя минометами, со станковым пулеметом и 12 ручными пулеметами, 537 п.(артн- занский) о.(тряд), взвод 100 п.(артизанского) о.(тряда), взвод спецотряда и группа спец- задания... со своим автоматическим оружием отрядов. Последние группы придаются командирам отрядов по их месту расположения в отрядах.

Командирам отрядов оставить тылы в д. Черебомирка с выделением ответственных лиц, которые организуют охранение по месту расквартнирования до нашего возвращення.

Обоз выступающих на время операции сконцентрировать: 277 п.(артизанский)

о.(тряд) — д. Барки, 537 п.(артнзанский) о.(тряд), 100 п.(артизанский) о.(тряд), спец- отряд — д. Ново-Александровка. Засады: 277 п.(артизанский) о.(тряд) — одним взводом 3-й роты на северной окраине д. Добосна, одним отделением 3-й роты — д. Затишье, двумя отделениями 3-й роты на южной окраине леса от д.Дубовое, одним отделением 1-й роты — к перекрестку дорог от д. Ново-Александровка, одним отделением 1-й роты — в 1 км по дороге Барки — Новоселки. Огневая позиция — 45 мм пушка на южной окраине д. Копачевка, минометы 82 мм 277 п.(артизанского) о.(тряда) в д. Борец, минометы 82 мм 537 п.(артизанского) о.(тряда) на северной окраине д. Нептун.

Исходное положение для наступления: роты 537 п.(артизанского) о.(тряда) в д. Пархимковичи, 2-й роты 277 п.(артизанского) отряда в д. Ясный Лес, взвода 3-й роты 277 п.(артизанского) о.(тряда) — в д. Копачевка, взвода 100 п.(артизанского) о.(тряда) — в д. Нептун, взвода спецотряда — у южной окраины д. Харлаповичи, 1-я рота 277 п.(артизанского) о.(тряда) — в резерве командования бригады.

КП — д. Барки.

Сигналы: открытие огня — красная ракета, отход — две красных ракеты.

Мои заместителн: командир взвода отряда 537, пом. командира отряда 277.

Командир 2-й бригады (Изох)   Комиссар 2-й бригады (К о м а р)

Начальннк штаба (Т о к а р е в)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4232, воп. 1, спр. 4, л. 31.

ЗАГАД ПАРТЫЗАНСКІМ АТРАДАМ I БРЫГАДАМ МАГІЛЁЎСКАЙ ВОБЛ. № 4

Лес Усакіна                                                                                                                      красавік 1943 г.

В связи с затруднениями по заготовке продуктов питания партизанскими отрядами и бригадами, закрепленнем районов за бригадами н налаживанием четкой работы в тылу врага по обеспечению нужными продуктами.

приказываю:

1. В основном заготовку продуктов производить за счет противника: немецких хозяйств, общин, полицейских участков, различных складов противника.
2. Запрещаю взымать последнюю корову у крестьян-колхозников, а также другие продукты и имущество.
3. Обувь, одежду преобретать только за счет немецких, полицейских гарнизонов и их различных складов.
4. Закрепляю за бригадами и отрядами следующие районы:

а)1, 2, 4 и 5 бригадами — Белыничский н Могилевский районы, б) 6-й бригадой — Шкловский район, в) 11-й бригадой — Быховский район, г) 3-й бригадой — Березинский район, д) 8-й бригадой — Круглянский район, е) 9-й бригадой — Кировский район, ж) 10-й бригадой — Осиповичский район.

5. В Юшчевском районе заготовку продуктов категорически запрещаю.

Приказ довести до всего личного состава бригад и отрядов.

Секретарь Могилёвского                                 Командир опергруппы майор

Подпольного обкома КП(б)Б                                                                                                       (Яхонтов)

                    (Мовчанский)                                                                              Нач.штаба (Солдатенко)

 

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф.3500, воп. 4, спр. 89, л. 93.

 

ЛІСТОЎКА КІРАЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА КП(б) БЕЛАРУСІ

 

Смерть немецкнм оккупантам!                                            12 красавіка 1943 г.

На опыте операций, проведенных отдельными подразделениями партизанских отрядов, вы могли убедиться в силе партизанского оружия, в непобеднмом духе и жажде партизан отомстить фашистам за издевательство над русским народом, за оскверненную нашу землю.

Силою оружия самого малого нашего партизанского отряда вы могли бы быть уничтожены со всем вашим окружением, и в первую очередь были бы истреблены пришедшие иноземные поработители — немецкие изверги, опирающиеся на вас — полицейских. Но не наша задача истреблять русских, как это делают немцы вашими руками, истребяя наишх русских людей и наши селения.

Центральный комитет парти и правптельство Белоруссии гарантировали жизнь и предупредили, что ни один волос не упадет с головы добровольно перешедших полицейских и изменников к партизанам. Мы еще раз напоминаем и предупреждаем вас, что вы еше имеете возможность искупить вину и оправдать себя перед родиной, ибо нет кары хуже клейма изменника. Если вы с оружием в руках перейдете к партизанам или, в крайнем случае, сдадите оружие партизанам и останетесь дома, то ни один волос не упадет с вашей головы.

Если же будете упорствовать, тогда станет ясно, что вы не вынужденно служите иностранным людоедам, а сознательно изменили своему народу. И тогда кровь замученных и расстрелянных более 8500 человек по Кировскому району обратится против вас. Месть будет беспощадная!

Предупреждая вас об этом, мы говорим вам: подумайте, пока не поздно. Знайте, что и в партизанских отрядах имеются сотни бывших нзмеников, полицейских, которые с честью выполняют долг перед родиной, а многие уже заслужили правительственные награды.

Переходите к партизанам, пока не поздно. Истребляйте фашистов!

Становитесь в ряды народных мстителей!

К партизанам вас проведут в любой деревне.

Кировский РК КП(6)Б. Прочти и передай товарищу.

№ 13, 12 апреля 1943 г. Типография газеты «Кировец».

Нацыянальны архгў Рэспублікі Беларусь, ф. 1499, воп. 1, спр. 49, л. 1.

БАЯВОЕ ДАНЯСЕННЕ ШТАБА АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЫ ПРЫ МАГІЛЁЎСКІМ АБКОМЕ КП(б)Б

19 мая 1943 г.

С 27.4.43 противник начал преднамеренно сосредотачивать крупные силы для блокады и прочесывания Усакинского леса с целью полного уничтожения основной группировки партизан.

1.5.43     прибыл из Могилева в Чечевичи мотополк.

Мотополк занял линию обороны фронтом на север Усакино, Суша и до реки Ольса.

4.5.43    экспедиция карателей до 3 тысяч немцев, 88 автомашин с танкетками, свыше 20 пушек разного калибра проследовала по маршруту: Киров, Любоничи, Заполье.

Прошла (к исходу 4.5.43) Бацевичл, Несята, Наталово с выходом к р. Ольса, где заняла

5.5.43      оборону от Стоялово до Закупский Двор.

8.5.43    прибыл полк (3 тысячи немцев) в район Барчицы, юго-восточнее (18 км) Кирова, с целью прочесывания леса, что юго-восточнее Барчиц.

В то же время нз Бобруйска проследовала колонна неустановленной численности по правому берегу р. Березина на Октябрь (Свислочь) с целью прочесывания Вирковского леса. Все постоянные гарнизоны были привлечены для активной боробы с партизанами.

Вечером 4.5.43 была создана круговая блокада Усакинского леса силами 5 пехотными, 2 моторизованными полками, 1 артполком, до полка конницы и другими подразделениями.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 89, л. 138. Копія.

ЗВОДКА ВАЕННА АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЫ МАПЛЁЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА АБКОМА КП(б)Б

30 чэрвеня 1943 г.

539 п/о (командир отряда лейтенант Никитин). За период с 5.5. по 20.6.43 г. спущено 5 вражеских эшелонов по ж/д Бобруйск — Жлобин, при этом уничтожено 4 вагона с продуктами, 6 вагонов с гитлеровцами и 9 вагонов с разбитым грузом. По пути следования диверсионной группы уничтожен полицейский участок в д. Мальнево Бобруйского района.

Убито 8 полицейских, остальные разбежались. По дальнейшему пути следования уничтожен молочный пункт в д. Авсимовичи Воротынской волости Бобруйского района.

100 п/о (командир отряда Михайлов) 11.6.43 г. в д. Вязьма Кировского района уничтожил 4 укрепленных помещения, предназначенных для размещения гитлеровцев.

26.6.43    на шоссе Могилев Бобруйск в р-не д. Перуново уничтожено 4 км проволочной связи, только накануне установленной немцами. При этом на участке произведено два завала длнной 0,5 км.

9-я бригада (командир бригады лейтенант Свирид) в ночь на 23.6.43 на шоссе Бобруйск — Могилев, участке д. Скачек — р. Вепренка уничтожила телеграфно-телефонную связь, только что накануне установленную немцами. Спилены столбы, разбиты изоляторы, уничтожен провод на расстоянии 15 км. Связь полностью уничтожена.

Произведены завалы дорог партизанскими отрядами: 537 п/о на расстоянии 5 км, 538 на расстоянии 3,5 км, 539 п/о на расстоянии 3,5 км. Кроме того, 537 п/о сожжено здание, где размещалнсь гитлеровцы, в д. Скачек уничтожено 2 дзота, 20.6. п/о 537 угнал скот, предназначенный для отправки в Германию — 300 овец, 82 свиньи. Попытка немцев возвратить потерянное не увенчалась успехом... Скот доставлен в лагерь.

Нацыянальны архгў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 89, л. 157, 158.

3 ДЗЁННІКА БАЯВЫХ ДЗЕЯННЯЎ № 3 АПЕРАТЫЎНАГА АДДЗЕЛА 203 й АХОЎНАЙ ДЫВІЗІІ ЗА ПЕРЫЯД 3 1.1.1943 г. ПА 31.7.1943 г.

.. .16.2.43. Партизаны совершили нападение на опорный пункт полиции службы порядка в дер. Чигиринка (40 км северо-западнее Рогачева). Подробности не известны.

24.2.43.    Партизаны совершили нападение на опорный пункт полиции службы порядка в дер. Подсёлы (33 км северо-западнее Рогачева). Одновременно русский самолет сбросил бомбы на деревню.

9.3.43.       Отражена попытка нападения партизан на дер. Барчицы (30 км северо-восточнее Бобруйска)... Растет число случаев, когда полиция службы порядка с оружием переходит к партизанам. Часть полиции службы порядка следует временно разоружить.

29.3.43..     . В дер. Добосна (30 км северо-восточнее Бобруйска) н с. Залитвинье (36 км северо-восточнее Бобруйска) патруль полиции службы порядка вел бой с превосходящими силами противника. Партизаны потеряли 5 чел. убитыми. Захвачены трофен: 1 пулемет, 2 автоматическне винтовки, 1 карабин, 1 автомат, 2 пистолета, патроны и мина. Полиция потерь не понесла.

2-                        Партизаны совершилн нападение на продовольственный обоз севернее дер. Охотичи (27 км северо-восточнее Бобруйска). Партизаны использовали станковые и ручные пулеметы и минометы. В ходе ожесточенного боя, отчасти рукопашного, частям удалось пробиться в дер. Городец. Потери с нашей стороны составили: 5 чел. убитыми, 1 раненый — захвачен в плен партизанами. Полиция службы порядка потеряла 2 чел. убитыми,2-х ранеными и 2 человека попали в плен. Потери противника: 3 чел. убиты, 6 ранены. Среди раненых находился командир (русский офицер). Немедленно направленная истребительная команда смогла спасти трупы убитых и раненых, повозки.

10.4.43.    Партизаны предприняли нападение на опорный пункт Барчица (30 км северо- восточнее Бобруйска). После открытого ответного огня партизаны отступили.

18.4.43.    Истребительная команда 1-го батальона 613-го охранного полка вела бой в дер Осовинк (36 км северо-восточнее Бобруйска) с партизанами. В бою убито 2 партизана, захвачены винтовки, патроны, 4 головы крупного рогатого скота н 8 лошадей.

11.6.43..     . возле дер. Жиличи (30 км восточнее Бобруйска) расстреляны 2 партизана захвачено оружие, патроны н 2 конные повозки.

14.6.43Примерно 400 партизан окружнли дер. Богдановку (25 км северо-восточн Бобруйска). Полиция службы порядка защищала деревню, пока партизаны не отступили.: Партизаны потеряли 8 чел. установленных убитыми, а остальных убитых и раненых унесли. С нашей стороны 1 полицейский полиции службы порядка ранен. Совершено 5 : железнодорожных диверсий и 2 мины обезврежены. 22.6.43Полиция службы порядка восточнее дер. Гута (8 км севернее Бобруйска) разрушила свежо оставленный партизанский лагерь. Захвачены взрывкапсюли и бикфордов шнур.

13.7.43. В дер. Нов(ое) Залитвннье (36 км северо-восточнее Бобруйска) произошел бой с партизанами, в ходе которого 4 партизана убиты и 1 захвачен в плен. С нашей стороны потерь нет. Захвачены винтовки н патроны.

21.7.43.    Ночной патруль истребнтельной команды 1-го батальона 613-го охранного полка вел бой с крупными партизанскими силами в дер. Добрица (33 км северо-восточнее Бобруйска). Партизаны отступили в западные леса.

22.7.43.    В ходе операц СС в дер. Жиличи (30 км западнее Бобруйска) расстреляно 10 партизан и 10 захвачено в плен.

28.7.43.    Патруль 1-го батальона 613-го охранного полка вел бой с партизанами в дер. Береснёвка (33 км северо-восточнее Бобруйска). Партизаны бежали, забрав свои потери. 2 конные упряжки с продовольствнем были возврашены владельцам.

31.7.43.    Всего произошло 7 отчасти тяжелых боев с партизанами. При этом 16 партизан расстреляно, 11 захвачено в плен н 5 чел., подозреваемых в принадлежности к партизанам, арестованы. Партизанами совершено 5 минирований шоссе, 2 железнодорожных диверсии и 5 мин обезврежено.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 988, л. 66—136.

БАЯВЫ ЗАГАД № 033 ШТАБА ВАЕННА АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЫ МАПЛЁЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА АБКОМА КП(б)Б

                                            20 ж н і ў н я 1943 г.

1. Успешные наступательные действяя частей нашей Красной Армии на Брянско-Харьковском направлении и приблнжение фронта к границам Белоруссии вынуднлн немцев спешно производить вывоз из оккупированных областей в Германию хлеба, угонять все годное к военной службе и работе население.

Немецкие вооружнные отряды в партизанских районах почти безнаказанно свозят хлеб в свои гарнизоны, этим самым сокращают границы заготовок партизанских отрядов.

С целью охраны от партнзан... немцы создали свои гарнизоны... в д. Подсёлы — гарнизон до 150 человек. Вооружение не установлено. Гарнизон имеет оборудованные дзоты и окопы.

Опергруппе прн Кнровском РК КП(б)Б (537, 538, 539, 100, 620) — наступать с исходного положення: лес западнее д. Подсёлы с задачей во взаимодействии с отрядами 8-й Рогачевской бригады уничтожить Подсельский гарнизон полиции, разрушить укрепления, произвести хозяйственную операцию. Засаду иметь на дороге северо-западнее д. Шмаки фронтом на Чигиринку.

...Население Рогачевского, Кировского, Жлобинского районов в целом хорошо относилось к партизанам и оказывало содействие и помошь. Группы разведок почти всегда дневали в безлесной местности вблизи гарнизонов, и население их прятало, кормило и снабжало информацией. Опнраясь на поддержку населения, разведка давала ценные разведданные для фронта.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 200, л. 114.

 

3 ЛІСТОЎКІ КІРАЎСКАГА РАЙКОМА ЛКСМБ

_                                                                                                                                  29 ж н і ў н я 1943 г.

Смерть немецким оккупантам!

Дорогие братья сёстры, юноши п девушки — молодые белорусы! Извечный хитрый и коварный враг русского народа — немец, ворвавшись в нашу страну, терзает и мучает наш народ. Ему мало тех русских жертв, которых он расстрелял п повесил, живыми закопал и на кострах сжег.

Ему мало обесчещенных наших матерей и жен, наших девушек, сестер и невест, он всеми мерами добивается вывезти наших девушек на невольничьи рынки и продать их в немецкое рабство, а наших юношей отдать в солдаты под власть озверелых немецких унтер-офицеров и фельдфебелей.

Наступил решающий период массового изгнания врага и очищения советской земли от немецкого зверья. На советско-германском фронте немцы под ударами Красной Армии в летнюю кампанию потеряли сотни тысяч убитыми и пленными солдат и офицеров, неисчислнмое количество ранеными, нсключнтельно большие потери в технике.

Кировский райком комсомола обращается к вам, дорогие братья и сестры, юношн и девушки. Не под давайтесь фашистскому террору! Больше мужества и стойкости, никто из вас не должен ехать в Германию в немецкое рабство, никто не должен стать изменником и пойти в немецкую армию «РОА».

Наснльно загнанным в батальоны изменников помогайте перейти к партизанам, вооружайтесь и идите сами к партизанам.

Близится час освобождения нашей земли от оккупантов — немецкнх палачей. Подготовимся так, чтобы достойно встретить нашу родную, доблестную Красную Армию.

Прочитал — передай другому.

Типография газеты «Кировец».

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 1499, воп. 1, спр. 49, л. 3.

ДАНЯСЕННЕ КАМАНДЗІРА ДЫВЕРСІЙНАЙ ГРУПЫ ПАРАХНЕВІЧ.А У. А. КАМАНДЗІРУ 539 га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА НІКІЦІНУ В. Л.

Доношу, что диверсионная группа в составе: Парахневича Владнмнра, Парахневича Михаила Макаровича, Парахневича Афанасия Федоровича, Парахневча Евгения Михайловча, Бондаренко Ильи Ивановича, Демидова Григория Лукича в период с 16 по 27 нюля с. г. на ж/д Бобруйск — Жлобин взорвала четыре вражеских эшелона.

17 нюля 1943 г. в 00 ч 40 млн взорван вражеский эшелон, идущий на фронт с продовольствием. Под откос пущены: паравоз, две платформы и два вагона. Движение было приостановлено на 14 часов. Место взрыва — между ст. Телуша и разьездом Омельня.

18 нюля 1943 г. в 23.15 часов взорван эшелон между ст. Телуша и разьездом Омельня, идущнй на фонт с живой силой. Спущено под откос: две платформы, идущие впереди паровоза, паровоз и двадцать вагонов с немецкими солдатами части «СС». Во время взрыва эшелона под обломками вагонов погибло 76 человек и ранено до 250 человек. Заряд был заложен нз 15 кг тола в 40 — 50 м от засады немцев и полиции, которые обеспечивали охра- ну эшелонов. Эшелон, потерпевший крушение, шел за товарным составом с большой скоростью, на расстоянии 2 — 3 км от впереди идущего состава.

Движенее поездов было остановлено на 36 часов. Для разгрузки вагонов были вызваны четыре автомашины нз гор. Бобруйска, которые весь день перевозили раненых в госпиталь. Назавтра карательной группой в количестве сорока человек был пронзведен обыск местностн...

(Источннк данных: сообщение сотрудника Бобруйского земельного управления Рогачевского Петра Константиновича и работника ж/д ст. Омельня Петровского Ипполита).

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 187, л. 36.

 

ЗВЕСТКІ АБ БАЯВОЙ ДЗЕЙНАСЦІ 539-га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА ЗА 1943 г. НА 1-е ВЕРАСНЯ

Уничтожено: солдат и офицеров — 195, воинских ж/д эшелонов — 23, мостов ж/д н шоссейных — 5, ж/д рельсов — 608, проволочной связи — 14,9, изменников — 9, полиции — 73, полицейских участков — 5, зерна — 3, разных зданий — 8. Трофеи: патронов — 3950, винтовок — 44, веломашин — 2, пистолетов — 3, коней — 11, автомашин — 3, типография — 1 (шрифты и оттиски).

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 187, л. 2.

ВЫНІКІ АПЕРАЦЫІ ПА АБАРОНЕ МІРНАГА НАСЕЛЬНІЦТВА I ЯГО МАЁМАСЦІ АД ФАШЫСЦКІХ ЗАХОПНІКАЎ У в. АСАЎНІК

...12 сентября 1943 г. разведка п.(артнзанского) о.(тряда) № 257 установтла, что из г.         Бобруйска прибыл на автомашинах немецкий карательный отряд СС в количестве 250 человек в совхоз «Жиличи» Кировского р-на, что в 12 км юго-западнее места дислокации бригады (8-я Рогачевская).

В ночь с 13 на 14 сентября 1943 г. этот отряд СС в 250 чел. в сопровождении местной полиции из гарнизона Жиличи прибыл в деревню Осовник Кировского р-на с целью вывоза хлеба, имущества населения и угона людей в немецкое рабство. У деревни противник окопался и на рассвете начал снльный обстрел опушек леса вокруг деревни. Затем принялся за повальный грабеж населения.

...Получив донесение от разведки о действиях протнвника, командование бригады приняло решенне: в интересах защиты гражданского населения атаковать противннка в д.      Осовник, выбнть его из населенного пункта и взять населенне под защиту.

...Точно в назначенное время в 11.30 партизанский отряд № 257 повел наступление на окопавшегося пр.(отивника) в д. Осовник. ...Когда группа разведкн осторожно пробиралась уже на середину деревни, а основные силы наступаюших вошли в южный край деревни, противннк открыл ураганный огонь из пулеметов, автоматов и винтовок и одновременно начал по огородам охватывать наши фланги.

В это время комиссар ранен и выбывает из строя. Поспешивший ему на помощь командир диверсионного взвода Стаяновскнй Александр также тяжело ранен. Не теряя ни одной секунды, командование берет в свон руки командир 1-й роты л-т Сеськов Ефим Аверьянович. Сковывая огнем середину, Сеськов атаковывает группы пр(отивнн)ка, охватывавшего наши фланги, и отбрасывает их на исходные позиции. Затем, подавляя огонь пр.(отивника), началось упорное наступление на оборону пр(отивни)ка.

Когда штурмуюшая группа подтянулась вплотную и забросала гранатами окопы пр.(отивника), была дана команда: «Вперёд!» По этой команде штурмуюшая группа дружно поднялась в атаку с криками «Ура!». И только в это время противник дрогнул и начал бежать, отстреливаясь на ходу. Сначала он устремился по дороге на Барчицы (соседннй гарнизон), но здесь был встречен огнем роты партизанского отряда № 252, сидевшей в засаде. Тогда пр.(отивник) меняет направление и вырывается на дер. Добрица. В Добрице пр.(отивник) делает попытку задержаться и оказать сопротивление, но был уже настолько деморализован, что после трех выстрелов из батальонного миномета бросает новые позиции и бежит обратно в Жиличи.

В бою показали себя смелыми, инициатнвными и знающими дело командир 1-й роты п.(артизанского) о.(тряда) № 257 Сеськов Е. А., командир взвода Ибрагимов, командир взвода Ладик А. Также показали храбрость н инициативу бойцы Моисеенко Матвей, Тиханович Ядвига, пулеметчики Харитонов Сергей н Зазерский, разведчики Жданов Михаил, Козуб Андрей и др.

Враг на поле боя оставил 12 человек убитыми, много было раненых. По данным агентурной разведки, 2 автомашины, которые попали под огонь засады п.(артизанского) о.(тряда) 252, с прибытием в Жиличи загнали в сарай, покрыли брезентом и отправили в Бобруйск.

На поле боя подобраны трофен: 1 пулемет «МГ», более 20 винтовок, большое количество гранат, патронов н другие предметы.

Наши потери: 2 раненых, убит 1 чел.(овек) из гражданского населения. Потерь вооружения и имушества ни у партизан, ни у гражданского населения не было.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 200, л. 132, 133.

ЗВЕСТКІ АБ РАЗГРОМЕ НЯМЕЦКА ПАЛІЦЭЙСКАГА ГАРНІЗОНА

в.  КАЗУЛІЧЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА

6 кастрычніка 1943 г.

а) Обстановка ко дню операции

Соедннение* дислоцировалось на территории Кличевского района, лес Усакино. Личного состава насчитывалось 1514 человек с вооруженнем: винтовок — 947, пулеметов — 59, автоматов — 47, минометов — 4, ПТР — 3, пушек — 145 мм.

Командир соединения — Изох Н. 3., секретарь РК КП(б)Б — Заяц, начальннк штаба Баранов.

Данные о протнвннке:

Гарнизон д. Козуличи состоял из 642 и 161 батальонов изменников и местного поли- цейского гарнизона из 120 человек. Общая численность противника доходила до 1000 человек с артиллерией, минометами и пулеметами.

* Кличевская военно-оперативная группа.

Вокруг гарнизона вырыты три линии траншей в полный профиль. Имелось 4 дзота. На окраинах были посты парные с пулеметами. Гарнизон Козуличи прикрывали гарнизоны Любоничи, Пацева-Слобода, Подречье, Столпищи.

б)Подготовка операции

1. Операция подготовлялась по инициативе командира соединения Изоха и начальника штаба Баранова.
2. В район д. Козуличи была послана разведка, которая изучила гарнизон, его состав, вооруженне и вела беспрерывные наблюдения за гаризонтом до подхода соединения.

в)Решение на операцию

Всем отрядам 6.10.43 г. сосредоточиться в лесу севернее д. Костричская Слободка. В ночь с 6 на 7 разгромить гарнизон д. Козуличи. Разгром гарнизона произвести с западной стороны. Гарнизон штурмуют 1 н 2 батальоны 277 полка.

Операцию обеспечивают:

278 отряд 2 ротамн. 278 п/отряд делает засаду по дороге, идущей на Пацеву Слободу, в районе д. Колодино с задачей не допустить подкрепления со стороны Пацевой Слободы.

Одной ротой сделать засаду по дороге, идущей на Столпище в районе высоты 175,0 с той же задачей.

25 отряду одной ротой сделать засаду по дороге, ндущей на Подречье в одном километре от Подречья.

Другой ротой сделать засаду по дороге, идущей на Рыловку в районе Рыловка с задачей не подпустить подкрепления.

115 п/отряду сделать засаду по дороге, идущей на Любоничи на опушке леса восточнее Любонич с задачей не подпустить подкрепления из Любонич.

Командный пункт — опушка леса западнее Козулич. Снятие засад по сигналам красная н зеленая ракета.

Пункт сосредоточения в лесу слева Костричской Слободки. Пропуск на время опера ции 3.

Ход операции.

Выход подразделений на исходный рубеж был своевременен и в указанном месте.

2    батальона 277, развернувшись с командного пункта в цель, пошли в наступление. Тихо, бесшумно продвигались к вражескому стану. 100 метров, вражеские часовые открыли огонь. В ответ заговорили пулеметы, автоматы партизан. Минометчики подавляли огневые точки врага. С криком «Ура!» бойцы поднялнсь в атаку. Быстрый рывок, и батальоны ворвались в населенный пункт.

Завязался упорный уличный бой, который несколько раз переходнил в рукопашные схватки. После полуторачасового ожесточенного боя сопротивление врага было сломлено.

В этом бою бойцы и командиры показали образцы мужества и отваги. Взаимовыручка друг друга как никогда.

Вражеская пушка вела обстрел по батальонам. Тов. Инароков с группой бойцов подполз к расчету и уничтожил из автоматов и, повернув пушку, открыл огонь по врагу.

Изменники Родины в паилке метались по улице. Много партизан было одето в немецкую форму; тогда одиночки изменников, думая, что это свои, подходили вплотную, где брались в плен или уничтожались.

Бой закончен. Враг разбит. С большими трофеями возврашались партизаны с боя.

Результат боя: Уничтожено дзотов — 1, ст. пулеметов — 1, велосипедов — 6, радиостанций — 1. Взяты трофеи: пушка 45 мм — 1, минометов 50 мм— 8, пулеметов — 4, пулеметов ручных — 8, автоматов — 11, винтовок — 89, пистолетов —9, мин — 91, патронов — 17 200, радиостанций — 1, пишущих машинок — 3, лент от пулемета — 26, медикаментов — 4 ящика, лошадей — 25, седел — 9, веломашин — 3, сапог — 153 пары, шинелей — 70, штабные документы и другое имущество.

В результате боя убито: немцев — 11 человек, изменников — 104, полнцейских — 15. Всего 130 человек.

Взято в плен: немцев — 5 человек (2 офицера), изменников — 34 человека.

Вывод. Положительно: очень ярко была видна взаимная выручка.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 93, л. 265.

 

АПЕРАТЫЎНАЯ ЗВОДКА № 08 ВАГ МАПЛЁЎСКАМУ ПАДПОЛЬНАМУ АК КБ(б)Б ЗА КАСТРЫЧНІК 1943 г.

537 п/о (Барковский, Добровольский, Вязельщиков).

22.10.    протнвник до 80 чел. пытался проникнуть в д. Костричская Слободка и сжечь ее. Отделение разведки (старший т. Лев) встретило противника пулеметно-винтовочным огнем и изгнало из деревни. Пр(отивнн)к, не достигнув цели, захватил у крестьян 2 лошади и удрал.

28.10.    полк в составе 3-х б(атальо)нов произвел налет на гарнизон д. Козуличи. В ре- зультате боя сожжено 2 дзота, караульное помещение, уничтожено т/т. связи 1 км. Взяты трофеи: патронов 200 штук. После боя произведена хоз. операция — уведено 83 коровы, принадлежавшие полиции. Полиция в 80 человек боя не приняла и бежала.

539 п/о (Никитин, Прудинков, Лукьяненко).

7.10.       на ж/д Бобруйск — Жлобин между станцией Красный Берег — Телуша пущен под откос воинский эшелон пр(отивни)ка, шедший на фронт с пушками. В результате крушения разбито 7 платформ, 6 пушек. Движение на участке приостановлено на 18 часов.

9.10.     (диверсионная группа, старший Парахневич) на ж/д Жлобин — Бобруйск пустила под откос вражеский эшелон с живой силой, шедшей на фронт. В результате крушення разбит паровоз и три вагона.

620 п/о (Мнхолап, Хачатрян, Стерлев).

С 8.10. по 10.10. рота (старший Чубарев) произвела работы на консервированной дороге Быхов — Кличев в р-не р. Вепренка до р. Суша. Сделано завалов 3 км, уничтожено мостов 12, перекопов дороги 6.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 91, л. 103, 104.

 

 

3 ПЛАНА АПЕРАЦЫЙ МАГІЛЁЎСКІХ ПАРТЫЗАНСКІХ АТРАДАЎ

С н е ж а н ь 1943 г.

5. Обьединенными действиями отрядов Быховской, Кировской и Кличевской бригад разработать и осуществить операцию по взрыву моста через реку Друть (шоссе Могилев — Бобруйск) и разрушение наведенных переправ противника в районе Чечевичи. Операцию осуществить немедленно, лишив противника возможности подбрасывать пополнение нз Бобруйска в район Быхов и Новый Быхов.

Зам. Начальника оперативного

отдела БШПД ннженер-подполковник(Ковтун)

Ст. пом. начальника оперотдела

БШПД майор                               (Г о л о в к о)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 8, л. 2.

ДАВЕДКА ПА СПІСЕ АСАБОВАГА САСТАВУ БРЫГАДЫ КІРАЎСКАЙ ВАГ

Лічбавы састаў па спісу — 3198 чал., у тым ліку мужчын — 2864 чал., жанчын — 334 чал. Па нацыянальнасці: беларусаў — 2108, рускіх — 816, украінцаў — 103, яўрэяў — 14, палякаў — 17, інш.(ых) нац.(янальнасцей) — 143; па партыйнасці: членаў ВКП(б) — 189, кандыдатаў у члены — 176, членаў ВЛКСМ — 605, беспартыйных — 2228; па адукацыі: з вышэйшай — 101, з сярэдняй — 436, з сярэдняй і пачатк.(овай) — 2566, непісьменных — 55. Па абставінах уступлення ў атрад: мясцовае насельн.(іцтва) — 2014, гіакінута ў тыле — 24, накіравана ў тыл — 10, з акружэнцаў — 211, з палонных — 323, з нямецкай арміі і яе арганізацый — 616. Час уступлення ў атрад: да студзеня 1941 г,— 5, са студзеня 1941 па ліпень 1942 — 379, з ліпеня 1942 — 2814. Па прафесійнаму саставу: партработнікаў — 23, савецкіх раб.(отнікаў) — 36, ваеннаслужачых — 675, раб.(отні- каў) НКУС і міліцыі — 20, калгаснікаў — 1139, ІТР — 23, урачоў — 17, аграномаў — 8, дырэктараў прадпрыемстваў — 28, старшынь сельскіх Саветаў — 12, старшынь калга- саў — 44, настаўнікаў — 92, інш.(ых) служачых — 212, рабочых — 480. Па ўзросту ад 18 да 26—1578, ад 26 да 45—1305, ад 45 і вышэй — 75.

Камандзір ВАГ     (С. Свірыд)

Начальнік штаба   (Вязелынчыкаў)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 87, л. 2, 4.

ЗАГАД ПА ВАЕННА АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЕ КІРАЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РК КП(б)Б № 09

Лагер                                                                                            18 студзеня 1944 г.

В целях лучшего обслуживания мирного населения и защнты их от немецкого террора, для обслуживания политмассовой работой и оказания медицинской помощи

приказываю:

§ 1. Закрепляю за партизанским полком и отрядами следующие н.(аселенные) п.(ункты) и сельсоветы: 537 п/п — Городецкий с/с, Любоничский с/с, Козуличский с/с, Подречский с/с, Боровицкий с/с, Старцовский с/с; 539 п/о — Осовницкий с/с, Капустниский с/с, Добротинский с/с, Харлаповичский с/с; 538 п/о — Грибовецкий с/с, Павловичский с/с, Мышковский с/с, 100 п/о — Чигиринский с/с, Подсельский с/с.; 549 п/о — Лещенский с/с.

Все остальные н.(аселенные) п.(ункты) в Березинском, Кличевском и Белыничском р-не закрепляются по прежнему приказу.

В н.(аселенном) п.(ункте) иметь полный учет граждан, проживающих на территории данного совета: сколько граждан увезено в немецкое рабство, сколько уничтожено гитлеровскнми разбойниками. В случае угрозы мирным гражданам от гитлеровского разбоя обеспечить транспортом и уводить граждан в лесные массивы, руководить постройкой лагерей и землянок, обеспечивая гражданскне лагеря запасами продовольствия, назначив гражданских и партизанских комендантов.

§ 2. Зоны заготовки продовольствия не включаются в данный приказ. Партизанский полк и отряды продовольствие заготавливают в н.(аселенных) п.(унктах), которые были закреплены по прпказу № 017 от 5.8.43 г.

§ 3. Ввнду ухода 620 п/о в западные районы БССР населенные пункты, закреплен- ные за ннм, закрепляю по следуюшнм с/с: 538 п/о — Старый н Новый Юзнн, Кострнч- ская Слободка, Козулнчн; 539 п/о — Грнбовец, Пацева Слобода, Любоннчп; 537 п/о — Сергеевнчн, Думановвднна, Столпнше, Грнбова Слобода, Ясный Лес; 100 п/о — Волосовн- чн, Морховнчн, Пнльннкн; 540 п/о — Курганы, Рыловка.

О выполненнн данного прнказа донестн к 28.1.44.

Секретарь Кировского                    Командир ВОГ при Кировском

подпольного РК КП(б)Б (Комар)    РК КП(6)Б л-т (Свирид)

Начальник штаба ВОГ (Вязельщиков)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 187, л. 137.

ДАНЯСЕННЕ КАМАНДЗІРУ 539-га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА

7 лютага 1944 г.

Доношу, что мною, согласно вашего приказа, произведена боевая деятельность с 5 на 6 февраля 44 года в 3.00 часов в д. Курганы, где было размещено в одном доме 40 фашистов, которые ежедневно издевались над мирным населением.

Решил выступить в вышеуказанное время в составе 3-й роты. В результате боя уничтожено около 20 гитлеровцев, спалены склад с боеприпасами и продовольствием, две автомашины, спален сарай, где находились 12 немецких коней с полной упряжью. Трофеи подобрать не успел, т. к. прибыло подкрепление из близлежащих гарнизонов, немцы — конные и на автомашинах. Бой продолжался с 2.45 до 3.55. Гитлеровцы были застигнуты в полной неподготовленности и неожиданности ураганного оружейно-пулеметного огня так, что внезапно выбегали в одном нижнем белье.

Сначала немецкие посты были смяты нашими смелыми разведчиками т. Тарубаровым, Блохиным, Канашкиным, Лебедевым — огнем в упор...

На поле боя с нашей стороны имеются потери: трое ранены — Кишканов, Тарубаров и Горбатовский, двое убитых — т. Блохин и Канашкин.

С исключительной храбростью и ненавистью к фашистам вел бой пулеметчик Кишканов, который и был ранен тяжело в ногу. Раненых немедленно направляю в санчасть.

...Продовольствием на период отдыха группа обеспечена. Моральный дух группы также здоров и готовы выполнять любой ваш следующий приказ.

Нач. штаба       (Лукьяненко)

7.2.44      г. 8.00

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 187, л. 170.

3 ЗАГАДА ПА ВАЕННА АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЕ МАПЛЁЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА АБКОМА КП(б)Б 13 № 038

19 красавіка 1944 г.

Лагерь 227 п/п, секретно

Принятые размеры чрезвычайных проишествий и беспорядочной, самовольной стрельбы со стороны партизан не только рядового, но и со стороны командного состава партизанских отрядов, полков приводят к постоянному тревожному напряжению раненых партизан и всего местного населения. Все это в конце концов приводит к притуплению воинской бднительности и преступному расходованию боеприпасов и располагает личный состав партизанских отрядов к бессмысленным ненужным жертвам. Противнику зачастую удается небольшой группой вскочить в деревню, схватить живыми партизан и увести с собой, а там, где хотя партизан и оказывает огневое сопротивление противнику, то на выстрелы никто не обращает внимания и на выручку, как правило, никто не идет.

За последнее время особенно широко распространилась пьянка. Напиваются допьяна не только рядовой, но и командно-политический состав. Пьянку, как правило, сопровождают стрельбой в помещениях, на улицах. Стреляют по партизанам и мирным жителям. Таким поведением партизаны переходят на прямой путь бандитизма.

...Ночью 18.4.44 группа партизан из трех человек Кировской военно-оперативной группы, подойдя к реке Ольсе, открыла огонь: стрельбу из винтовок ОВТ и автоматов. Трассирующие пули летели в лагерь 277 п/п.

...Отмечено немало случаев, когда партизаны сами гонят самогон...

Такого рода фактов, позорящих достойных партизан, патриотов социал.(истической) Родины, можно приводить сотни. Все это свидетельствует о том, что воинская дисциплина, парт.(ийно)-политическая восп.(итательная) работа среди личного состава отсутствует. Командно-политический состав в ряде случаев смирился со всякого рода безобразиями. Слабая требовательность начальствующего состава к своим подчиненным.

Дальше такое положение нетерпимо.

С целью недопущения чрезвычайных происшествий, случаев, нарушающих воннскую дисциплину и бесцельного расходовання боеприпасов, приказываю:

1. Командно-политическому составу имеющиеся факты пьянства, хулиганства, маро- дерства, самовольной н бесцельной стрельбы расследовать, виновных привлекать к строгой ответственности с отдачей под суд.
2. Командиру, комиссару батальона, отряда, полка, бригады через партийные и комсомольские организации установить жесткую воинскую дисциплину и порядок в подразделеннях.
3. С сего дня запретить посылать поодиночке бойцов на выполнение какого бы то ни было задания. Бойцы, бесконтрольные от командира, занимаются мародерством, доходящим до прямого бандитизма, поэтому во всех случаях посылать отделення во главе с командиром отделения.
4. Всему командно-начальствующему составу и штабам завести полный учет всего личного состава, вооружения, боеприпасов и проводить утренние досмотры и вечерние поверки личного состава.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 96, л. 238, 239. Копія.

 

ЗАГАД ПА ВАЕННА-АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЕ МАПЛЁЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА АБКОМА

14 м а я 1944 г.

Лагерь 277 п/о

...В целях предотвращения от внезапного начала активных действий противника против партизан Кличевской зоны командир ВОГ при Могилевском подпольном обкоме КП(б)Б

приказал:

1. Всем штабам ВОГ при РК КП(б)Б усилить войсковую и агентурную разведку в свонх ответственных районах с задачей:

...Кировской ВОГ — Установить наличие концентрации войск противника в районах

г.Бобруйска и м. Киров, захватить пленного из состава войск Кировской группировки. Установить дальнейшее продвижение войск противника 8 — 9 мая. Согласно показаний пленного организовать беспрерывное наблюдение за передвижением противника по дорогам: Бобруйск — Чечевичи — ІЦатково — Любоничи — Киров.

Нач. штаба ВОГ обкома КП(б)Б(Георгиевский)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 96, л. 259.

3 ДАНЯСЕННЯ САКРАТАРА КІРАЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА КП(б)Б Л. КОМАРА I КАМАНДАВАННЯ ВАЕННА-АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЫ ПРЫ КІРАЎСКІМ ПАДПОЛЬНЫМ РАЙКОМЕ КП(б)Б АБ РАЗГРОМЕ ВАРОЖЫХ ГАРНІЗОНАЎ У ВЁСКАХ БАРАВІЦА, ВІЛЕНКА, ВЫЖАРЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА

                                                      24 м а я 1944 г.

В ночь с 22 на 23 мая 1944 года Кировская ВОГ в составе двух отрядов п 537-го п.(артизанского) п.(олка) произвела разгром трех вражеских гарнизонов, расположенных в деревнях Боровица, Виленка, Выжары...

Бой за овладение гарнизонами начался в 1.00 23 мая 1944 года. В результате часового открытого боя, доходившего до рукопашных схваток, 537-й партизанский полк штурмом овладел гарнизоном Выжары.

Бои шли на улицах и в домах. Оглушенные первым шквальным огнем, немцы были в панике, (н) в течение 25 мин.(ут) противник сопротивления не оказывал. Очнувшись, он бил из окон, но партизаны бросали гранаты, уничтожали немцев в домах, очищая дом за домом от фашистов. Неравный бой с превосходящими силами противника, рассчитанный на внезапность и штурм, был выигран.

Одновременно усиленная рота 537-го п.(артизанского) п.(олка) жгла и разрушала сооруженные дзоты и укреплення в гарнизоне Виленка. Зарево пожаров двух гаринзонов далеко освещало местность. Только через 15 минут оправившийся противник, сконцентрировавшись на поселке Выжары, открыл бешеный огонь из скорострельных пулеметов. Артиллерия из Кировска начала обстрел, но партизаны несли трофейное оружие, вели коней, добивали уцелевших немцев.

537-й п.(артнзанский) п.(олк) под руководством командира полка Борковского, по- мошника Печень, комиссара Домбровского[1], начальника штаба Льва, батальонами 2-м под руководством комбата Орешко, 3-м под руководством комбата Чайка и 1-м под руководством комиссара б.(атальона) Доморода разбил батальон 134-й пехотной дивизии, расположенный в данном гарнизоне для предотвращения нападения партизан на фронтовые отдыхающие частн.

При разгроме гарнизонов сожжено дзотов и деревянно-земляных стен 7, сожжено воннских кухонь 2, уничтожена 122-мм пушка 1, сожжен склад батальона 1, сожжено караульных помещений 1, складов разных 4, сена 10 тонн, повозок 15. Уничтожено боем винтовок до 150 штук, пулеметов до 10 шт.(ук). Сожжено складов с оружием 1, узел связи с аппаратурой, состояший ни 3 раций; уничтожено полевого кабеля 60 км. В данном бою взято трофеев: винтовок 11, одеял 5, автоматов ППШ 2, ранцев 5, наганов 2, винтов.(очных) патронов 1600 штук, шинелей 17, лошадей 4, обуви 22 п.(ары), плащадок 11, седел 1.

В бою потеряно убитыми 17 человек (из убитых командир роты и 2 политрука), ранено 25 человек (из них комбат Чайка и один ком.(андр) роты). Пропало без вести 6 чел., средних ком.(андир) 2-го (батальона) Орешко, (при них) [2] немецкий станковый пулемет, 2 автомата и 3 винтовки.

539-й п.(артнзанскнй) о.(тряд) под руководством комиссара Прудникова и нач. штаба Лукьяненко в 1.15 овладел крайними домами гарнизона Боровица, но в силу того, что была нарушена внезапность, противником был открыт огонь, отряд отошел без потерь.

538-й п.(артизанский) о.(тряд) под руководством Швецова, комиссара Аникина, нач. штаба Каранкевича обеспечивал засадами все вероятные подходы противника: со стороны шоссе по дороге Перуново — Охотичи, на развнлке дороги на Скачек и засаду на западной окраине дер. Охотичи. Подкреплений противник не бросал, боев засада не принимала.

Секретарь Кировского подпольного

РК КП(б)Б                         (Комар)

Командир ВОГ лейтенант(С в и р и д)

Нач. штаба ВОГ лейтенант(Вязелщиков)

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 90, л. 464 — 465.

3 ДЗЁННІКА 538 га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА ЗА 1944 г.

Январь 1944 г. Суббота, 1.1.44 г. Разведка велась в районе д. Каличонка, Милое, по жел.(езной) дор.(оге) Осиповичи — Могилев и вторым отделением в районе шоссе Могнлев — Бобруйск деревень Городец, Охотичи, Збышин н другие.

Весь отряд находился в расположении лагеря (лес Усакино) и проводил гулянку: игры, танцы. Встретили Новый год ровно в 24 часа ракетой, которая была дана на поляне командиром ВОГ, началось поздравление друг друга... с Новым годом, годом полного освобождения нашей родины от фашистской нечисти.

Февраль 1944 г. 14.2.44 г. Самолеты «стрекоза» и «двухфюзеляжный» обстреливали наш лагерь и сбросили несколько термиток. Вреда никакого не произвели. Личный состав отряда отошел в лес и находился вне лагеря. Предполагаю, что противник (самолет) лагеря не обнаружил. В этот день партизаны из отряда 8-й бригады сбили одну «стрекозу».

Март 1944 г. 2.3.44 г. Ровно в 10.00 группа партизан и партизанок... в количестве 95 человек под руководством старшего группы Вераксо Владислава отправилась в счастливый путь, всеми долгожданный, — на соединение с нашей Красной Армией. ...Части Красной Армии находятся на подступах к Кировскому району.

8.3.44     г., среда. Ровно в 6.00 отряд выступил в лес для укрытня от авиации противника. В деревне (Городце) были оставлены посты и заставы. В 16.00 все снялись и возвратились в деревню Городец.

22.3.44    г. Отряд по приказу ком.(андира) ВОГ ходил на боевую операцию: громить немецкие гарнизоны в Селище, Пацева Слобода, Хомичи. В операции принимали участие и другие отряды Кировской ВОГ и бригада Изоха. Возвратились с боевой (операции) ровно в 6.00 часов 23.3.1944 г.

Апрель 1944 г. 6.4.44. Существенных изменеинй не произошло. Получены сведения через Вераксо, что д. Дубняки фрицы сожгли полностью, увезли в немецкое рабство 9 человек, сожгли 1 чел.(овека): Баханович Ольгу — старуху 50-ти лет. Д. Селище сожжена полностью. Сожжены Каранкевич Ева — 60-летняя старуха, Шестопалова Екатерина 40 лет, ее сын — 12-летний мальчик. Увезли в немецкое рабство 85 человек, пропало без вести 3 человека. Д. Рудня сожжена полностью. Сожжено 3 человека: Лазакович Артем 65-ти лет, Лазакович Ева 60-ти лет, Дрозд Агриппина 65-ти лет. Увезено в немецкое рабство 16 человек.

18.4.44.    Отряд возвратился с боевой операции 16 апреля 1944 г. В 8.30 часов на шоссейной дороге Могилев — Бобруйск между (населенными пунктами) Кошары и Вепренка была сделана засада в количестве 2-х взводов под командованием командира и комиссара отряда. В результате уничтожены 2 автомашины.., 23 немца.

Июнь 1944 г. 26.6.44. Взяты частями Кр.(асной) Армии Голыновка, Стайки и другие знакомые деревни. Готовимся к соединению с РККА.

27.6.44. Отряд вышел для засады для истребления отступающего противника. В 4.00 встретили фронтовую разведку Кр. (асной) Армии. Бригада собралась в Поплавы. Ночевали на опушке леса рядом с бойцами.

28.6.44.    Весь день помогали саперному батальону Кр.(асной) Армии налаживать пере- праву через р. Ольсу по дороге Поплавы — Кличев.

29.6.44.    Произвели расформировку отряда, передав личный состав в РККА. В 2.00 штаб отряда выехал из д. Поплавы на Кировск. Приблизительно в 12.00 прибыли в д. Хомичи. Расположились на ночь в д. Хомичи.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 98, л. 144 — 151.

 

ВЫНІКІ БАЯВОЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВАЕННА-АПЕРАТЫЎНАЙ ГРУПЫ КІРАЎСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РК КП(б)Б ЗА ПЕРЫЯД 3 ПАЧАТКУ АРГАНІЗАЦЫІ АТРАДАЎ ДА 1-га ЛІПЕНЯ 1944 г.

Всего по ВОГ при Кировском РК КП(б)Б убито и уничтожено: солдат и офицеров — 8 248, нзменников — 438, полицейскнх — 410. Взорвано железнодорожных эшелонов — 129, автомашин — 480, мотоциклов — 15, железнодорожных мостов — 1, шоссейных мостов — 49, перебнто ж/д рельсов — 2724, телефонно-телеграфной связн — 251, 395, разгромлено полицейских участков — 20, разбито немецких гаринзонов — 10, уничтожено зерна — 12 570 тонн, уничтожено бензина — 644 тонны, разрушено зданий и различных немецких учреждений — 92, сожжено самолетов — 9, уничтожено танкеток — 23, разбито и повреждено танков — 18, разбито паровозов — 129, уничтожено и повреждено пушек — 17, сожжено и разрушено проселочных мостов — 108, железнодорожных дрезин — 1, авиамоторов — 8, мотовозов — 1, железнодорожных бункеров — 2, железнодорожных котлованов — 3, разрушено дзотов — 29, сожжено сена — 740 тонн, сожжено железнодорожных шпал — 5000, убито лошадей — 420, разбито тракторов — 4, сожжен вулканизационный завод — 1, отравлено мармелада — 20 бочек, отравлено спирта, ликера — 10 бочек, взорвано паровых котлов — 1, уничтожено радиостанций — 8, складов с продовольствием и боеприпасами — 11, повозок — 35, госпиталей — 1, дерево-земляных стен — 8, зенитных установок — 1, воинских кухонь — 3, вагонов — 31, платформ — 32, бронемашин — 6, сожжено скота — 350 голов, сожжено автоприцепов — 2, сожжено пулеметов — 19, сожжено винтовок — 200, сожжено автогаражей — 1, уничтожено полевой телефонной связи — 2, уничтожено веломашин — 3.

Секретарь Кировского подпольного                 Командир Кировской ВОГ (С в и р и д)

РК КП(б)Б (Комар)                                              Начальник штаба ВОГ (Вязельщиков)

 

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 98, л. 273.

Гартаючы падшыўкі

ПА СТАРОНКАХ ГАЗЕТЫ «КІРАВЕЦ*

Газета заснавана ў 1935 г. У час нямецка-фашысцкай акупацыі орган Кіраўскага пад- польнага РК КП(б)Б. Вядомы 44 нумары за 10.4.1943 — 13.4.1944 гг. на рускай мове. Рэдактар Я. С. Дабрынскі.

5 лютага 1943 г.

...У студзені месяцьі агітатары-партызаны атрада, дзе камандзірам тав. Анікін, правя- лі 40 дакладаў і гутарак аб становішчы на франтах Вялікай Айчыннай вайны, аб 25-й га- давіне БССР і на іншыя тэмы.

Партызанамі палка за студзень месяц, дзе камандзірам тав. Б., праведзена пяць паспяховых баявых аперацый і засад, у выніку якіх забіта 180 нямецкіх салдат і афіцэраў, разбіта 10 машын, спалена 20 тон бензіну і інш.

Баявыя будні

                                                                                                                                                                                                                                                  28 лютага 1943 г.

…За мінулы месяц дыверсійнымі групамі партызанскага атрада. Які ўзначальваў Н., пушчанна пад адхон пяць варожых эшалонаў на чыгунцы паміж Жлобінам і Бабруйскам. У час дыверсіі разбіта пяць паравозаў, 12 вагонаў, дзве платформы з рознымі  ваеннымі грузамі. Асабліва вызначаліся пры гэтай баявой апрецыі групы пад кіраўніцтвам партызан Х. і П.

У імя перамогі

Жахлівыя дні фашысцкай акупацыі не зламалі волю патрыётаў Кіраўшчыны да барацьбы з лютым ворагам. Рызыкуючы жыццём на кожным кроку, яны наносілі ўдары па акупантах. Як гэта адбывалася, расказваюць у сваіх успамінах непасрэдныя ўдзельнікі тых падзей.

ПА ЛЯЗУ БРЫТВЫ

С. К. Бельскі, былы падполынчык Кіраў- скай групы

Кіраўскую падпольную групу ўзначаль- ваў камуніст Ціт Сафронавіч Коржаў. У яе ўваходзілі М. П. Шкадровіч з в. Стара- селле, Т. М. Каранкевіч з Хаміцкай Гуты, Ф. Ф. Клімовіч з в. Букіно, П. М. Бярбега, Ф. В. Каранкевіч, П. I. Пуцята і мой бацька К. Ф. Бельскі. Потым далучыліся кладаўшчык кіраўскай паліцыі Васіль Ка- вацэнка і пісар Іван Белякоў.

Сувязным ад 537-га партызанскага атрада з Кіраўскай групай падполынчыкаў быў М. I. Русанаў. Да вайны ён жыў у в. Букі- но. Сувязь з намі ён трымаў цераз Т. М. Ка- ранкевіча, які пражываў у Хаміцкай Гуце. Праз яго мы атрымлівалі заданні ад пад- польнага райкома партыі.

У канцы1941 г. ў Кіраўск прывезлі ва- еннапалонных. Праз некалькі дзён аднаму з іх, Е. М. Мітраховічу, было загадана адрамантаваць трубы ў былой друкарні рай- газеты «Кіравец». А крыху раней партызан- скае камандаванне даручыла нашым пад- полыпчыкам выкрасці ў друкарні шрыфт. I вось такі зручны момант. I калі зараз мы яго не возьмем, то ў далейшым Зрабіць гэта будзе цяжка і нават немагчыма. Аперацыя была даручана члену нашай падпольнай гру- пы П. I. Пуцяце.

Як дамовіўся П. I. Пуцята з Мітрахові- чам, дакладна сказаць не магу — толькі шрыфт быў вынесены і перапраўлены пар- тызанам.

3 дапамогай падполынчыкаў быў «вы- крадзены» і ўрач раённай бальніцы Георгій Іванавіч Пашкоў, які прыхапіў з сабой медыцынскі інструмент і медыкаменты, не- абходныя для аперацый.

Аперацыю «Банк» партызаны-разведчыкі і нашы падполыпчыкі рыхтавалі надзвычай старанна. Партызанскае камандаванне паста- віла задачу: атрымаць, а дакладней, узяць у немцаў буйную суму грошай. 3 упраўляю- чым банка дамовіцца было немагчыма. Гэта быў верны слуга немцаў. Заставалася толькі адно: пагаварыць з бухгалтарам банка М. Дз. Трызна. Гэта Ціт Сафронавіч Кор жаў узяў на сябе.

Марыя Трызна згадзілася на гэтую рызы- коўную аперацыю.

Падрабязнасцей, як М. Дз. Трызна ўдало- ся атрымаць у Бабруйскім банку болын поў- мільёна рублёў, не ведаю. Толькі факт за- стаецца фактам. На дарозе бухгалтара з гра- шыма сустрэў Мікалай Русанаў і прывёз у партызанскі атрад. Пасля стала вядома, што Трызна так падрабіла подпіс упраўляю- чага, што толькі экспертыза змагла ўстана- віць, што подпіс не сапраўдны.

Партызаны-разведчыкі часта прыносілі падполыпчыкам зводкі Саўінфармбюро, лі- стоўкі і газеты, у тым ліку і «Кіравец», якая выпускалася ў Кіраўскай партызанскай брыгадзе.

Незадоўга да таго, як пайсці ў партыза- ны, я разам з Ц. С. Коржавым некаторы час працаваў на пункце па прыёму сельскагаспа- дарчай прадукцыі. Гэта было вельмі зруч- нае месца для сустрэч з патрэбнымі людзь- мі. Акрамя таго, мне даволі часта прыходзі- лася па справах выязджаць у вёскі, што давала магчымасць займацца і тымі пытан- нямі, якія былі звязаны з падпольнай рабо- тай. Толькі я не ведаў таго, што кожны мой крок у гэты час ужо кантраляваўся і над маёй галавой навісла смяротная пагроза. I яна была ўжо настолькі блізкай, што прамарудзь я хоць на адну гадзіну — немі- нуча трапіў бы ў рукі гестапа.

Падтрымлівалі партызаны цесную сувязь і з жыхаром в. Рукавец I. Е. Рудзянковым і яго дачкой Алёнай. Яны паведамлялі нам  звесткі не толькі аб наяўнасці немцаў і паліцэйскіх у гарнізонах, але і іх узбраенні, дастаўлялі ў атрад прадукты і медыкаменты. Памятаецца, вясной 1944 г. кіраўскім падполынчыкам было даручана правесці раз- ведку і даць дакладныя звесткі аб гарнізо- не праціўніка ў в. Віленка. П. I. Пуцята справіўся з гэтым заданнем паспяхова.

НАШ БАЯВЫ ШЛЯХ

С. I. Свірыд, былы камандзір 9-й Кіраўскай партызанскай брыгады

У пачатку верасня 1941 г. падпольная група ў складзе А. I. Пятрушы, П. С. Маро- за, I. М. Мурашкі і мяне разгарнула работу па арганізацыі партызанскага атрада на тэрыторыі Кіраўскага раёна. Мы сустрака- ліся з надзейнымі таварышамі, вялі з імі гутаркі аб неабходнасці адпора ворагу, пра- водзілі агітацыю сярод насельніцтва. Хут- ка да нас далучыліся I. I. Герасімовіч, Ф. Дабравольскі, Г. Р. Акушэвіч, П. Ка- ранкевіч, Г. Л. Комар і інш. Група разгар- нула актыўную дзейнасць па пошуку зброі і падбору людзей у атрад.

У снежні група ўжо налічвала 53 чалаве- кі. Яна атрымала папаўненне за кошт воі- наў нашай арміі, жыхароў Кіраўскага раё- на і г. Бабруйска, якія ўцяклі з нямецкага палону. У нас налічвалася 43 вінтоўкі, 5 ручных кулямётаў, былі таксама пістале- ты і ручныя гранаты.

У гэтым жа месяцы быў скліканы пад- польны сход групы з мэтай абмеркавання далейшай работы ў тыле ворага. Я быў абра- ны камандзірам партызанскага атрада, камі- сарам — Павел Мароз, начальнікам штаба — Андрэй Іванавіч Пятруша, начальнікам бое- забеспячэння — былы партызан грамадзян- скай вайны Ігнат Іванавіч Герасімовіч.

У пачатку красавіка 1942 г. фашысцкая агентура напала на след падпольнай групы. Мы даведаліся аб гэтым і сабраліся ў в. Падрэчча, узялі з сабой загадзя прыхава- ную зброю. Пры перастрэлцы, узнікшай па недарэчнасці, загінуў камісар Павел Ма- роз. Група арганізавана адыйшла ў лес. Праз некаторы час мы размясціліся на часовую стаянку ў в. Дуброва, што на Клічаўшчыне. Тут камісарам атрада быў абраны Г. Л. КомарУ хуткім часе атрад папоўніўся людзьмі, зброяй. У нас з’явілася 44-міліметровая гармата, 3 ротных мінамёты. Мы правялі баявыя аперацыі па разгрому паліцэйскіх участкаў у вёсках Ахоцічы, Багданаўка, а крыху пазней — Чыгірынка, Шмакі, Падсё- лы. Дзейнасць 537-га партызанскага атрада поўнасцю была перанесена на тэрыторыю Кіраўскага раёна.

У маі 1942 г. да нас на парашутах пры- зямлілася група савецкіх разведчыкаў з ра-дыёстанцыяй. 3 гэтага часу мы мелі рэгу- лярную сувязь з Масквой і Заходнім фрон- там. А ў чэрвені гэтага года на Клічаўскі аэрадром прыляцеў першы савецкі самалёт.

Вялікую ролю ў далейшым развіцці партызанскага руху на Кіраўшчыне адыгра- ла першая падпольная партыйная канферэн- цыя, якая адбылася ў снежні 1942 г., на якой выбралі падпольнае бюро РК КПБ.

3 цягам часу наша фарміраванне пера- тварылася ў Кіраўскую ВАГ, якая з кожным разам наносіла ворагу ўсё болып адчувальныя ўдары.

ЗМАГАЛАСЯ МОЛАДЗЬ

1. М. Савіцкі, былы сакратар Кіраўскага падпольнага РК ЛКСМБ

У пачатку вайны я апынуўся ў сваёй род- най вёсцы Збышын. Тут пад кіраўніцтвам старога камуніста С. С. Зайцава, які да вайны працаваў рэдактарам раённай газеты ў Пружанскім раёне Брэсцкай вобласці, бы- ла арганізавана падпольная група. У яе склад уваходзілі камуністы К. Р. Савіцкі, былыя афіцэры Чырвонай Арміі Васіль Швяцоў і Іван Пруднікаў (называў сябе Валодзькам). Канспіратыўным месцам была ўскраіна лесу, непадалёк ад мясцовага млына. Мне было даручана ўзначаліць камса- мольскую групу. У той час у нашай вёсцы налічвалася 10 членаў ВЛКСМ, сярод іх Ефрасіння Мароз, Іван Дымзай, Міхаіл Ткачоў, Люба Ткачова. У нашу задачу ўва- ходзіла распаўсюджванне лістовак, якія нам даваў кіраўнік падпольнай групы С. С. Зайцаў. Каб адвесці ад сябе ўвагу мясцовых паліцэйскіх і старасты, ён стаў працаваць вартаўніком млына. Гэта давала яму магчымасць падтрымліваць сувязь з другімі пар- тызанскімі і падпольнымі групамі.

       У маі 1942 г. партыйная і камсамольская групы аб’ядналіся ў адну. У яе склад ўвай- шлі ўжо названыя таварышы, а таксама ваеннаслужачыя Васіль Собалеў, Аляксандр Судніцын, Вайбузаў. На ўскрайку вёскі мы правялі агульны сход. Камандзірам вы нікава, мяне камсоргам. На сходзе было вырашана выступіць баявой адзінкай.

Пачаліся пошукі зброі. У гэтай справе нам дапамагалі жыхары не толькі нашай, але і суседніх вёсак. Так, напрыклад, Іван Мінчукоў перадаў ручны кулямет, Мікалай Канцавы — вінтоўку. У нас паявіліся гра- наты, пісталеты, патроны. Узброіўшыся ад- паведным чынам, мы ўліліся ў 537-ы парты- занскі атрад, які ўзначальваў афіцэр Са- вецкай Арміі С. I. Свірыд. Камісарам атрада быў Г. Л. Комар.

У канцы чэрвеня 1942 г. у лесе, каля в. Чарабамір, адбыўся першы камсамольскі сход, на якім падвялі вынікі папярэдніх баёў. Крытыцы падверглі тых, хтб пасаваў у баях, парушаў дысцыпліну. Сакратаром абралі мяне, памочнікам камісара атрада па камсамольскай рабоце — М. К. Анішчанку.

У лістападзе быў створаны падпольны райком камсамола. У яго задачу ўваходзіла арганізацыйная работа па ўзмацненню ба- рацьбы з нямецка-фашысцкімі захопніка- мі, стварэнне падпольных камсамольскіх арганізацый у населеных пунктах нашага раёна. Хутка такія арганізацыі былі ство- раны. У в. Бераснёўка, напрыклад, камса- мольскую групу ўзначальвала Ніна Юхна- вец, у Кіраўску — Ніна Бяляўская, якая аказвала нам вялікую дапамогу ў перадачы разведданых, боепрыпасаў.

Многа баявых спраў было на рахунку ў камсамольцаў Кіраўшчыны. Член бюро пад- польнага РК ЛКСМБ Уладзімір Парахне- віч спусціў пад адхон 20 варожых эшалонаў з жывой сілай і тэхнікай ворага, за што быў удастоены звання Героя Савецкага Саюза, член РК ЛКСМБ Яўген Зуеў — 12 эшало- наў.

Аддалі сваё жыццё за свабоду і неза- лежнасць Радзімы камсамольцы Белячкоў з в. Забуднянскія Хутары, разведчыца Мурашка, Аляксей Галавач і многія іншыя.

У ПАЧАТКУ БАРАЦЬБЫ

А. В. Казлоўскі, былы начальнік штаба 100-га партызанскага атрада

3 набліжэннем фронту ляснічы Б. А. Маласай збіраўся пакінуць родныя мясціны. Але атрымалася інакш. Сакратар райкома папрасіў яго застацца і дапамагчы адступаў- шым чырвонаармейцам.

У сваім лясніцтве Барыс Аляксеевіч ве- даў кожную сцяжынку, таму ён без асаблі- вых цяжкасцей мог правесці ў бяспечнае месца вайсковыя часці, трапіўшыя ў акру- жэнне ворага. Гэта была першая дапамога нашай арміі, якую мог аказаць у той час гэты чалавек. Затым Б. А. Маласаю прый- шлося выконваць больш складаныя за- данні.

У 1942 г. у Нямкоўскім лясніцтве па загаду немцаў была наладжана вытворчасць палазоў, якія дастаўляліся потым на Баб- руйскую фабрыку. Шалелі ад злосці фа- шысцкія нарыхтоўшчыкі, калі атрымліва- лі ад гэтага «прадпрыемства» суцэльны брак. Барыс Аляксеевіч толькі разводзіў рукамі і кожны дзень абяцаў, што хутка выправіць становішча. Але немцы так і не атрымалі прадукцыі той якасці, якой дабі- валіся.

Гэтае прадпрыемства было для нас вельмі зручным. На работу бралі толькі правера- ных, надзейных людзей. Акрамя таго, была магчымасць збірацца разам, абмяркоўваць шляхі барацьбы з ворагам. Карацей кажучы, тут утварыўся своеасаблівы штаб буду- чага партызанскага атрада. Барыс Аляксеевіч вёў нястомную работу па яго арганіза- цыі. Устанаўліваліся сувязі з надзейнымі людзьмі, збіралася зброя.

Але аднойчы нямецкія лазутчыкі праню- халі аб дзейнасці нямкоўскіх рабочых і па- ведамілі аб гэтым у Чачэвіцкую камендату- ру. Налёт быў раптоўным. Фашысты акру- жылі не толькі лясніцтва, але і наваколь- ныя вёскі. Арыштоўвалі ўсіх падазроных. Схапілі і 7 чалавек з нашага «прадпрыем- ства», у тым ліку і Б. А. Маласая.

Допыт вялі ў в. Чыгірынка. Каля ка- менданта сядзелі здраднікі. Яны называлі прозвішча кожнага арыштаванага, а пра асобных гаварылі:

— Гэтаму даўно ўжо пара ў зямлі парыцца.

Так яны сказалі і пра Барыса Аляксеевіча.

Жыхароў, якіх немцы і паліцэйскія сагналі на царкоўную плошчу, каб зачытаць ім загад каменданта, адпусцілі, а Барыса Ма- ласая, Мікалая Марчанку, Дзяніса Ліпска- га, Піліпа Жаўлакова, Лукаша Фядосава, Івана Казлоўскага, Івана Жаўлакова, Іосіфа Кечыка, Якава Мінчукова, Цімоха Мінчукова, Мікіту Навуменка і Пятро Га- ранкова фашысты пагналі ў Чачэвічы на дадатковы допыт, але па дарозе паміж Чыгірынкай і Колбавам расстралялі.Гэта было для нас вялікай стратай. Таму тыя, хто за- стаўся ў жывых, пакляліся адпомсцідь во рагу за смерць сваіх таварышаў.

АПЕРАДЫЯ «МАСТЫ»

 

У. А. Парахневіч, Герой Савецкага Саюза, былы партызан 537-га партызанскага атрада

Парахневіч Уладзімір Аляксеевіч. Нарадзіўся 18.1.1918 г. у в. Аўсімавічы Бабруйскага раё- на Магілёўскай вобласці. Закончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. Да вайны працаваў настаўнікам Заслаўскай школы Рагачоўскага раёна. 3 чэрвеня 1941 г. на чэрвень 1942 г. нрацаваў у гаспадарцы бацькоў у в. Коўрын Варатынскага сельсавета Бабруйскага раёна. 3 ліпеня 1942 г. у партызанах: баец, камандзір дыверсійнай групы 537-га атрада, якая дзейнічала на ўчастку чыгункі Бабруйск — Жлобін. Група пад каманда- ваннем У. К. Парахневіча пусціла пад адхон 20 варожых эшалонаў. 3 лістапада 1943 г. палітрук роты 539-га партызанскага атрада, з чэрвеня 1944 г. камісар 102-га партызанскага атрада 9-й брыгады імя С. М. Кірава. Званне Героя Са- вецкага Саюза прысвоена 15.8.1944 г. Пасля вайны працаваў на камсамольскай і педагагічнай рабоце ў Мінску. Аўтар кнігі «Вогненныя вёрсты».

Сямёра, калі лічыць і мяне, байцоў, якіх вызвалі к камандзіру і камісару, складалі дыверсійную групу, якая павінна была забяспечыць мініраванне і ўзрыў маста. Камандзірам групы зноў быў назначаны Бацюкоў.

Тры дні пад кіраўніцтвам запрошанага з-за лініі фронта мінёра мы рыхтаваліся да аперацыі: вывучалі канструкцыю мастоў, іхныя слабыя месцы, правяралі спраўнасць шнура, электрамашынкі.

Рабілася гэта з такім разлікам, каб кож- ны з нас змог самастойна залажыць узрыў- чатку і правесці ўзрыў. Пробны ўзрыў па- казаў, што курс навукі мы засвоілі паспя- хова.

На беразе, хуценька апрануўшыся, мы бегаем, дужымся, каб сагрэцца. Потым — хуткі марш. У другой палове дня спыніліся ўжо побач з мастамі: каб дачакацца цемры. Некалькі трывожна: як пройдзе бой? Збіць і блакіраваць агнём ахову маста не будзе вельмі складанай задачай — сілы ў нас не- малыя. Але рукой падаць — і ў Рагачове, і у Старьтм Сяле — моцныя гарнізоны з не- мцаў і радыёнаўцаў. Калі яны ўчас апамя- таюцца і паспеюць да мастоў, нам прый- дзецца туга. Каб збіць фашыстаў з панталыку, камандаванне вылучае групы для арганізацыі несапрпўдных атак на гарнізоны.  Частка байцоў прыкрываецца. А дзве роты займаюць зыходнае становішча для штурма.Падрыхтаваны два зарады толу кілагра- маў па 30 — 35. Чакаем загада аб выступленні. Каля апоўначы па ланцугу пранеслася каманда: «ІТайпілі». Спачатку раздалося не- калькі адзінкавых стрэлаў, а потым пачала- ся густая кулямётная і аўтаматная страляні- на. Але нашы хлопцы ўжо на месцы, адкуль чуюцца ўзрывы гранат. Ахова адыходзіць на супрацьлеглы бок. Зараз справа за намі. Пад агнём бяжым да сярэдзіны маста. Трэба спусціцца пад яго і залажыць тол у «месца разыходжання бэлек», як рэкамендуе інст- рукцыя. Але як гэта зрабіць? Мы не ўзялі з сабой лома, каб узарваць дашчаны насціл. Тады некалькі хлопцаў за рукі спускаюць мяне на бетанаваны бык. Бацюкоў перадае мне тол і раіць не спяшацца.Яшчэ адзін баец па майму прыкладу спус- ціўся на бык з другога боку маста і таксама прымацоўвае зарад.

Маста як і не было! Аглушаны выбухам — усё ж такі шнур быў караткаваты — плятуся да сваіх. Мяне сустракаюць два байцы, якіх паслаў камісар, забіраюць ма- шынку і шнур. Зараз да другога маста: штось- ці заваждаліся там хлопцы з 208-га. I тут новы моцны выбух прымушае нас кулём ска- ціцца з насыпу. Я толькі і паспеў заўва- жыць тугі клубок полымя і ўзнятыя да неба фермы другога маста...

Друкуецца па кн.:Парахневіч У.А.Огненные вихри. Мн., С.126-129. Пераклад І.Лубачкі.

«ЯЗЫК» ДЛЯ ШТАБА ФРОНТУ

I.       Дамброўскі, былы камандзір 540-га партызанскага атрада

У лютым 1944 г. на тэрыторыі Быхаўска- га і Рагачоўскага раёнаў пад ударамі Чыр- вонай Арміі немцы адкаціліся на захад. Фронт ушчыльную наблізіўся да месца дыс- лакацыі партызанскіх атрадаў Кіраўскага раёна. Па сутнасці, мы апынуліся ў пры- франтавой паласе, а таму і задачы барацьбы з ворагам некалькі змяніліся. Побач з пра- вядзеннем дыверсій, засад паўстала пытанне аб узмацненні разведкі і палявання за «языком».

Усе разведданыя і паказанні «языкоў» перадаваліся за лінію фронту. Партызаны адчувалі, што рыхтуецца рашаючая бітва за Беларусь, таму патрэбны былі ўсё новыя і новыя звесткі.

I вось у пачатку чэрвеня 1944 г. на парты- занскім аэрадроме прызямліўся самалёт ПО-2 з маёрам разведаддзела А. П. Емялья- навым. Патрэбны былі звесткі аб размя- шчэнні варожых войскаў. У выкананні гэтай важнай задачы ўключыліся партызаны Бя- лыніцкага і Магілёўскага раёнаў, але без- вынікова. Наш атрад таксама ўключыўся ў пошукі, вывучаў магчымасці, як без пе- рашкод і з найменшымі стратамі ўзяць пат- рэбнага «языка». Такім месцам мы вызначы- лі лес на захад ад Быхава па дарозе Бы- хаў — Чачэвічы, па якой назіраўся даволі ажыўлены рух варожых падраздзяленняў.

Узважыўшы ўсе «за» і «супроць», выра- шаю адправіць групу партызан у раён вёсак Уюн, Гамарня, Кіпячы, Дунаек з заданнем узяць «языка». Выкананне гэтай адказнай і рызыкоўнай аперацыі ўскладваю на ка- мандзіра разведкі Рагіма Нігматуліна, Пятра Пажаваннага, Сяргея Васпанава, Мі- калая Маскалёва і Мікалая Касмачова. Апошнія трое былі жыхарамі вёскі Кіпя- чы і добра ведалі мясцовасць. Засада была арганізавана на ўчастку дарогі Быхаў — Чыгірынка, непадалёку ад вёскі Кіпячы. Ішоў час, другі, трэці, але на дарозе ніко- га не было. Настрой пачаў псавацца, хацелі ўжо вярнуцца ні з чым, але Сяргей Васпа- наў настаяў на сваім: «Мы павінны выка- наць загад камандзіра».

Толькі на трэці дзень на золаку на дарозе з’явіўся коннік, які ехаў у напрамку Быха- ва. Калі ён параўняўся з засадай, Васпанаў выстраліў. Конь ад нечаканасці скокнуў у бок, і коннік не ўтрымаўся ў сядле. Ён так разгубіўся, што спачатку не мог нават вы- цягнуць пісталет з кабуры, але калі апынуў- ся на зямлі (а фізічна ён быў вельмі здаро- вы і важыў мо кіло на сто), пачаў насядаць на Васпанава і Пажаваннага. Дзесьці збоку пачуўся аддалены гул аўтамашыны. Стано- вішча станавілася крытычным — магла пра- валіцца не толькі аперацыя, але і самі партызаны трапіць у палон. Нігматулін, які страхаваў сяброў, у адно імгненне апы- нуўся каля фашыста і з усяе сілы ўдарыў прыкладам вінтоўкі. Немец адразу сцішыў- ся. Партызаны падхапілі яго і хуценька пацягнулі ў атрад. «Язык» аказаўся вельмі важнай птушкай. Гэта быў Отта Гетцель, начальнік боезабеспячэння 60-й матарызава- най дывізіі. Яна ж з’яўлялася аператыў- ным рэзервам 4-й нямецкай арміі, якая прыкрывала Магілёў.

Гэта аперацыя была праведзена па загаду камандуючага 2-м Беларускім фронтам Г. Ф. Захарава для пацвярджэння звестак вайсковай разведкі.

ПОБАЧ СА СМЕРЦЮ

1. Ф. Шчурын, былы начальнік санітарнай службьі 9-й Кіраўскай партызанскай бры- гады

                                        

 

У пачатку вайны я быў мабілізаваны і залічаны ў 182-і медсанбат 167-й стралковай дывізіі 21-й арміі. У   адным з баёў пад Буда-Кашалёвам быў цяжка паранены і тра піў у палон. Знаходзіўся ў Бабруйскай крэ- пасці. Неўзабаве пры дапамозе членаў ба- бруйскага падполля мне ўдалося вырвацца з палону і апынуцца ў партызанскім атрадзе, які дзейнічаў на Кіраўшчыне. Калі наш 537-ы партызанскі полк быў ператвораны ў брыгаду, я ўзначаліў санітарную службу і, вядома, працягваў лячыць параненых і хворых. Пры тых умовах і магчымасцях, якія ў нас былі, медыцынская служба, на мой погляд, была арганізавана нядрэнна. У кожным атрадзе былі ўрачы і сярэднія медыцынскія работнікі. Але трэба адзна- чыць, што аказанне дапамогі партызанам і насельніцтву праходзіла ў неймаверна цяжкіх умовах. Медыкаменты, хірургіч- ныя інструменты, перавязачны матэрыял і, урэшце, харчаванне патрэбна было здабы- ваць самім. Частку лекаў дастаўлялі ў атрад разведчыкі, у асноўным з аптэк Кіраўска і Бабруйска. Кожная санчасць атрада, а  іх было пяць, скурпулёзна назапашвала ў сваіх санітарных сумках усё неабходнае. А што тычыцца харчавання, то ў многіх атрадах трымалі кароў, каб мець для параненых і хворых малако.

Улічваючы абмежаваныя магчымасці атрадных санітарных часцей, мы стварылі паходную аператыўную медыцынскую часць, галоўнае назначэнне якой — аказанне квалі- фікаванай дапамогі ў асабліва цяжкіх вы- падках.

Запавольвала работу абмежаваная коль- касць хірургічных інструментаў. Тады ін- жынер Рэндаль са звычайнай слясарнай пі- лы зрабіў неабходную для аперацый нажоў- ку. Не менш дыфіцытнымі былі перавя- зачны матэрыял, прасціны, бялізна. Не было ўмоў для стэрылізацыі перавязачнага матэрыяла і бялізны. Пры пастаянным руху партызанскіх атрадаў «аперацыйнай» слу- жылі звычайныя сялянскія хаты, у некато- рых выпадках шалашы, зямлянкі. Асабліва цяжка было ў асенне-зімовы перыяд; пры- ходзілася штосьці прыдумляць, прыстасоў- ваць, вынаходзіць.

Лячэнне хворых і параненых ва ўмовах партызанскага жыцця было нялёгкай спра- вай. Вораг не даваў нам спакою, і мы вымушаны былі знаходзіцца ў пастаянным руху, у баявой гатоўнасці. Аўтаматныя і куля- мётныя чэргі, выбухі авіяцыйных бомбаў напаміналі, што трэба знімацца з абжытага месца.

У вёсцы Стража, калі мы толькі падрых- таваліся да аперацыі, у хату прыбег парты- зан Прыбыльскі з крыкам: «Немцы!» Да вялося згортвацца і пад кулямі праціўніка выносіць параненага. Аперацьію закончылі ў пяці кіламетрах ад гэтай вёскі.

У Закуцкім Двары рабілі аперацыю ад- наму старому па прозвішчу Міхалап. Нас аб гэтым папрасілі мясцовыя жыхары. У яго была спантанная гангрэна і патрабавалася зрабіць ампутацыю ніжняй канечнасці. У час аперацыі варожыя самалёты пачалі бамбіць вёску. Нагу мы ампутавалі, але і самі ледзь ногі ўнеслі. Пасля бамбёжкі зноў наведалі хворага, увялі яму сардэчныя і абязбольваючыя. Стары быў вельмі ўдзяч- ны нам за пазбаўленне ад пакут і неміную- чай смерці. Мне як урачу было не вельмі прыемна прымаць словы ўдзячнасці ад чала- века, якога я пазбавіў нагі. Але што зро- біш, ампутацыя была неабходнай.

Асабліва пакутліва было здымацца з месца з нашымі хворымі, тым болын з ляжачы- мі, з абжытых стаянак, ды яшчэ ў зімовы час. У такіх выпадках самым надзейным сродкам транспарціроўкі параненых па гуш- чарах і балотах былі насілкі — дзве звы- чайныя палкі і беларуская саматканая па- сцілка.

Гісторыя партызанскай барацьбы ведае шмат выпадкаў, калі, заціснутыя з усіх бакоў пераўзыходзячымі сіламі праціўніка, партызаны прарываліся з акружэння, а параненыя і медыцынскія работнікі гінулі. Пры такіх абставінах загінулі нашы фельчары Ефрасіння Рак і Мікалай Ці- ханраваў.

Урачам і медыцынскім сёстрам даводзілася ўдзельнічаць і ў баявых аперацыях. Так, пры налёце карнікаў на вёску Бярозавае Балота загінуў урач Пянькоўскі. У баях загінулі медыцынская сястра Надзея Бары- сёнак, атрымалі раненні медсястра Марыя Герман і фельчар Максім Серушкін.

У гады вайны мы лячылі не толькі пара- неных. Прыходзілася мець справу з хворы- мі сыпняком, каростай, сардэчна-сасудзі- стымі захворваннямі. У іх лячэнні вялікае значэнне мелі харчаванне і старанны до гляд. Значную дапамогу медыкам у гэтай справе аказвалі жанчыны-партызанкі. Мно- гім цяжка ўявіць сабе, як здабывалася ежа, вопратка, медыкаменты. Нам, байцам Кіраў- скага злучэння, насельніцтва дапамагала ўсім, чым толькі магло. Ужо ў мірныя дні хтосьці з былых партызан, здаецца, Сцяпан Зайцоў, сказаў: «Слава беларускаму народу! Слава беларускай бульбе ў вяках, яна такса ма ваявала!» Для ўсіх нас, хто прайшоў цярністымі сцяжынкамі партызанскай ба- рацьбы, другая частка закліка не здавалася жартам.

 

Вайна не ведае выхадных

3 дзённіка М. I. Кудзіна, аднаго з былых кіраўнікоў падпольнага і партызан- скага руху ў Магілёўскай вобласці

25жніўня 1942 г., аўторак. Учора позняй ноччу на партызанскі аэрадром, размешчаны бліз вёскі Нямкі Кіраўскага раёна, савецкі самалет даставіў нас з-за лініі фронту. У групе: сакратар Бабруйскага падпольнага міжрайкома КП(б)Б Іосіф Мітрафанавіч Кардовіч, упаўнаважаны ЦК ЛКСМБ Іван Аляксандравіч Матыль, камсамолка, сувяз- ная Любоў Іосіфаўна Гесць, радысты Мі- хаіл Рыгоравіч Смычкоў і Валянцін Анд- рэевіч Шышонак і я. 3 намі вярталіся ў тыл ворага вылятаўшыя за лінію фронту начальнік разведкі 208-га партызанскага ат- рада Петр Валер’янавіч Яхантаў і сакратар Клічаўскага райкома партыі Я. I. Заяц. Даставіў нас экіпаж лётчыкаў пад каманда- ваннем В. П. Бібікава.

Узяўшы на борт параненых, самалёт праз паўгадзіны зноў вылецеў у Маскву. 3 

гэтым жа рэйсам адправіўся за лінію фронту і прадстаўнік ЦШПР М. I. Сарычаў.

Прыляцеўшых сардэчна сустрэлі прад- стаўнікі камандавання 208-га партызанскага атрада В. I. Нічыпаровіч і К. М. Якаў- леў. За гутаркай не заўважылі, як пачало світаць. У 7 гадзін раніцы зняліся з месца. Наш шлях пакуль — у лясы да вёскі Перу- нава, дзе размяшчаецца трэцяя рота 208-га атрада. Увесь дзень стаяла сонечнае на- двор’е. Да месца прызначэння дабраліся толькі ў 8 гадзін вечара. Партызаны расказалі, што зусім нядаўна немцы дашчэнту спалілі вёскі Зеляніца, Хралёва, Боркі, знішчылі там 1500 чала- век.

 

21 кастрычніка, серада. Раніцаю ў Кіраўскі, Бабруйскі, Асіповіцкі раёны пай- шлі групы разведчыкаў: патрэбна ведаць, што робіцца ў гэтых месцах, каб не трапіць у акружэнне, бо з поўначы што ні дзень прыходзяць несуцяшальныя звесткі. Прый- шоўшыя адтуль пазаўчора Адзінцоў, Сперанскі і Кацельнікаў расказалі аб акружэнні гітлераўцамі партызан у Бярэзін- скім і Крупскім раёнах, аб жорсткіх расправах, учыненых фашыстамі ў вёсках Краснае, Гумны і іншых.

24 лістапада, аўторак. Разведчыкі, якія прыйшлі з Кіраўска, Бабруйска, паведамі- лі, што гітлераўцы там сілай увозяць моладзь у Германію на работы.

 

14 снежня, панядзелак. Па ўсіх раёнах вобласці акупанты спрабуюць устанавіць абавязковы падатак: бульбы з кожнага ся- лянскага двара па 45 пудоў, зерня па 6 пу- доў, мяса па 6 пудоў; даводзяцца таксама і грашовыя падаткі: з каровы — 250 рублёў, з сабакі — 200 і з кошкі — 150 рублёў. Нічога не скажаш, дажыліся прыгнятальні- кі — нават з кошак вырашылі здзерці пада- так!

Цаной жыцця

Цімох Нічыпаравіч Дземідовіч у даваенны час болып дзесятка гадоў працаваў у Азяранскім лясніцтве. Абход яго знаходзіўся каля роднай в. Малінаўка былога Асаўніцкага сельсавета, дзе ён нарадзіўся і жыў. Вёска невялічкая — каля дзвюх дзе- сяткаў хат.

Пасля акупацыі раёна па навакольных вёсках раз’язджалі гітлераўцы, вывешвалі загады, у якіх прызывалі жыхароў выда- ваць камуністаў, афіцэраў і яўрэяў, інакш — расстрэл. А ў якасці ўзнагароды за выкананне загадаў абяцалі зямлю, муку, кароў, авечак і грошы.

У адзін з трывожных ранкаў Цімох Дзе- мідовіч па старой звычцы пайшоў у лес. Наскрыжаванні лясных дарог ён хутка ўбачыў нейкі абоз. Аказалася, што на фурманках знаходзяцца цяжка параненыя чырвонаар- мейцы. Адзін з возчыкаў расказаў:

—   Каля вёскі Пагост Бярэзінскага раёна адбыўся цяжкі бой. Мы, сяляне, падабралі параненых і вырашылі адвесці іх у тыл, у ваенны шпіталь. Едзем ужо каторыя сут- кі, а фашысты ўсе наперадзе. Як нам паведа- мілі, лінія фронту ўжо пад Рагачовам.

Цімох Нічыпаравіч на хвіліну задумаў- ся, а потым сказаў:

—   Паехалі да мяне.

Хутка фурманкі былі каля хаты лесніка. 3 іх знялі шаснаццаць чалавек, некаторыя з іх былі ў цяжкім стане.

Праходзілі дні за днямі. Гаспадыня до ма Лукер’я Радзівонаўна са сваімі старэй- шымі дочкамі кожны дзень была занята прыгатаваннем ежы, мыццём бялізны, бін- тоў. Параненых байцоў і камандзіраў лячы- ла ўрач Марыя, якая эвакуіравалася з Баб- руйска, і медработнік Ганна Шрубава, якая жыла па суседству з Дземідовічамі. Капі- тана М. Д. Вераб’ёва, як цяжка параненага, размясцілі ў хаце лесніка.

.Аднойчы прыбегла задыханая Каця:

— Немцы ў вёсцы!

Цімох Нічыпаравіч ад нечаканасці раз- губіўся, але хутка пачаў пераводзіць пара- неных — каго ў лазню, каго ў склеп, каго ў адрыну. А калі ў вёску ўсе часцей і часцей пачалі наведвацца фашысцкія карнікі, Дземідовіч зрабіў зямлянку ў некалькіх дзесятках метраў ад дома і перавёў туды болыную частку параненых.

Сям’я Дземідовічаў, медработнікі зра- білі ўсё магчымае, каб параненыя чырвона- армейцы як мага хутчэй змаглі стаць на ногі і рушыць на ўсход. Добра ведаючы ўсе ляс- ныя сцяжынкі, ляснік сам праводзіў воі- наў за лінію фронту, які шэсць тыдняў стаяў пад Рагачовам. Там яны зноў уліліся ў дзеючую армію.

Апошнім у верасні 1941 г. пакінуў «шпі таль» Дземідовіча капітан М. Д. Вераб’ёў. Яму таксама пашчасціла перайсці лінію фронту. Але сам гаспадар, Ц. Н. Дземідо- віч, па даносу здрадніка быў схоплены фа- шыстамі і расстраляны, а вёска Малінаўка была спалена карнікамі.

                                                                                                                                                                                           

                                                                                                                                  М.Ярчак

 

Мужная разведчыца

У Кіраўску размясціўся фашысцкі гар нізон, актыўна дзейнічала гестапа, усюды шныралі паліцэйскія. Уздоўж шашы Магі- лёў — Бабруйск размясціліся дзоты, кант- рольныя пасты. А вакол: у Рукаўцы, Селішчах, Хамічах, Старцах — засады на пар- тызан. Нават вопытнаму разведчыку рызы- коўна з’явіцца ў Кіраўску, каб здабыць зброю, медыкаменты, даведацца аб размя- шчэнні варожых гарнізонаў і намерах аку пантаў.

I тады штаб Кіраўскага партызанскага злучэння ўсю разведку па Кіраўску даручае сваёй сувязной, былой настаўніцы Цейка- віцкай пачатковай школы Вользе Мікалаеў- не Брацянковай. Адважная камсамолка хут- ка прыступіла да выканання гэтага небяс- печнага задання. Вольга Мікалаеўна на- ведвае явачныя кватэры, перадае звесткі, газеты і лістоўкі. Яна змагла арганізаваць пошту сувязі з Вялікай Зямлёй, здолела даведацца аб многіх карных аперацыях захопнікаў, здабывала зброю, боепрыпасы, медыкаменты — і ўсё гэта перадавала партызанам.

Вольга жыла ў памяшканні школы. Яе кватэра была месцам сустрэч партызанскіх разведчыкаў і сувязных. Вакол школы заўсёды былі вывешаны ўмоўныя знакі: пера- вязаная анучай ветка яблыні ўказвала на тое, што ў вёсцы ўсё спакойна; стары, іржавы замок азначаў, што ў вёску і школу заходзіць нельга.

стук. У пакой увайшлі знаёмыя партызаны: разведчык Мікалай Русанаў і яго тавары- шы. Тут яны планавалі прабыць увесь дзень. Адпачывалі пад падлогай у яме. У поўдзень Русанаў вылез з-пад падлогі. У гэтую ж самую хвіліну да школы на матацыклах пад’ехалі немцы. Што рабіць? Русанаў хуценька знік пад падлогай. Шырока расчыніліся дзверы, і на парозе з’явіліся карнікі. Яны адразу запыталі ў гаспадыні, ці не бачыла яна партызан. «Якія ж тут партызаны? — адказала Вольга, — адкуль ім тут быць?» Яна пачала накрываць на стол і за- прашаць фрыцаў паспрабаваць яе самагону. Немцы агледзелі пакой, адкрылі шафу, зазірнулі пад ложак. Нічога не заўважыўшы, яны пачаставаліся яйкамі, якія Вольга па- лажыла на стол, і пайшлі з кватэры. На гэ- ты раз ўсё абыйшлося добра.

Частыя выхады Вольгі на заданні сталі прыкметнымі. У гестапа пачалі паступаць на яе даносы. У пачатку ліпеня 1943 г. яе арыштавалі. Тры дні зняволення, допыты, здзекі нічога не далі. Вольгу адпусцілі дамоў, але чарговы данос здрадніка — і зноў арышт. Арыштавалі таксама яе сястру Ніну і пляменніка Пецю. 4 жніўня 1943 г. яны былі расстраляны.

                                                                                                                                                                                          У.Пячонка

 

 

 

 

Жонка камісара

 

Вяселле было ў разгары. Даўно ўжо знікла першапачатковая расчараванасць у сватоў. А як жа, чакалі ж высокае начальства, а тут мелката адна – паліцаі.

А сваты ўсё стараліся, падлівалі і падлівалі падвыпіўшым гасцям. Многія ўжо так налізаліся, што апынуліся хто пад лаўкай, хто пад сталом.

I раптам усё перамяшалася. Нехта паспеў крыкнуць: «Партызаны!». I пайшло, і пайшло. Завішчала нявеста, прыціснуўся ў куце перапалоханы жаніх. Страляніна, крыкі.

Злашчаснага жаніха і паліцаяў прывязалі да аглобляў і пагналі ў лес. А нявеста нібы ў паветры растала. Па ўсёй Добасне шукалі, але не знайшлі.

... Праз некалькі дзён яны сустрэліся ў партызанскім атрадзе – урач Пянькоўскі і мужная медыцынская сястра Паліна Міхалап. Моцна паціскалі адзін другому рукі і доўга смяяліся «жаніх» і «нявеста», радуючыся, што так лоўка ашукалі паліцаяў і столькі медыкаментаў пераправілі ў атрад.

Недалёка ад «нарачоных» стаяў сам камісар – Герасім Лявонцьевіч Комар – і ўсміхаўся.

Паліна заўважыла яго, хуценька падбегла, моўчкі прыхілілася да грудзей мужа.

Былы начальнік санслужбы Кіраўскай ваенна аператыўнай групы,        урач-хірург I. Ф. Шчурын успамінаў, што Паліна Рыгораўна была выдатнай яго памочніцай як аперацыйная сястра. Яна ж – старшая сястра і сястра-гаспадыня. Усе пасады ў адной асобе. I з усімі яна спраўлялася.

Яна была, як маці. Ідуць на  заданне байцы — у кожнага агледзіць, ці чыстая бялізна на ім, ці ўсё зручна падагнана... А іншы раз сама страву згатуе.

 

Яна была дастойнай жонкай камісара. Не чакала загадаў камандзіра – сама выклікалася на заданне, смела ішла ў бой. I невыпадкова, што П. Р. Міхалап разам з іншымі ўрадавымі ўзнагародамі мела і медаль “За адвагу”. П.Р.Міхалап.  

                                                                                                                                                                                         

 

 

І.Нікалаенка

 

Партызанская песня

У 1943 г. пасля бою каля вёсак Заліцвінне і Дабрыца, дзе народныя мсціўцы адпомсцілі фашыстам за здзекі і гора, за спаленыя вёскі, у баявым лістку 540-га партызанскага атрада, а потым у падпольнай газеце «Кіравец» быў надрукаваны верш, які потым стаў песняй партызан.

 

За Родину!

Веди, Свирид, вперед бригаду,

Не знаем страха мы в бою.

В бой партизанские отряды

Идут за Родину свою.

И Залитвинье, и Добрица

Запомнят битвы этих лет.

От кировцев фашистским фрицам

Пощады не было и нет.

На бой за Родину мы встали, Советский с нами весь народ.

Мы грозной силою восстали.

К победе партия ведет.

Вперед, полки, вперед бригады, Комбриг, за Родину веди!

Не знают кировцы преграды,

Победа близко, впереди!

 

В.Гарэлік, былы намеснік камісара па камсамолу 540-га пар- тызанскага атрада Кіраўскай брыгады.

 

Машукоўскі бой

Вечарам у партызанскі атрад «Сокалы» прыбег разведчык, ляснік Васіль Халецкі. Ён расказаў Кірылу Пракопавічу Арлоўскаму*, што заўтра ў Машукоўскі лес паляваць на дзікоў прыедзе са світай гебіткамісар горада Баранавічы Ф. Фенц, з ім некалькі афіцэраў на чале з обергрупенфюрэрам Ф. Засорнасам. Высокіх чыноў будзе суправаджаць і ахоўваць вялікая каманда эсэсаўцаў.

Не паспеў Арлоўскі распытаць Халецкага аб дарозе, па якой будуць праязджаць гітлераўцы, у якіх кварталах яны мяркуюць паляваць, як у зямлянку, задыхаўшыся, ускочыў партызанскі сувязны Аляксандр Федаровіч. Ён таксама прыбег, каб папярэдзіць камандзіра «Сокалаў» аб прыездзе «гасцей».

Васіль Халецкі і Аляксандр Федаровіч былі лепшымі разведчыкамі атрада, прыносілі шмат каштоўных звестак пра акупантаў і іх памагатых. Пра паляванне гітлераўцаў Аляксандру Федаровічу расказаў Мікалай Шатырка, які па заданню партызан «служыў» у паліцыі. Халецкі ж пра паляванне даведаўся ад мясцовага ляснічага Бобкі, агента СД, які папрасіў Халецкага быць правадніком фашыстаў. Васіль Сцяпанавіч адмовіўся, спаслаўшыся на хваробу, а сам паспяшаўся з навіной у лес.

Камандзір атрада задумаўся. Данясенні прыйшлі тады, калі асноўныя сілы атрада былі на аперацыі. У лагеры засталося крыху больш дзесятка байцоў. I ўсё ж ён вырашыў рызыкнуць. Такога выпадку магло больш і не быць.

Размясціўшы людзей за 15 – 20 метраў ад дарогі і размеркаваўшы абавязкі, Кірыла Пракопавіч загадаў выкапаць у снезе акопы і старанна замаскіравацца. Папярэдзіў партызан:

– Калі будуць праязджаць паляўнічыя, не выдаваць сябе і адкрываць агонь па сігналу. А ім будзе мой узмах рукі з гранатай. У першыя 10 – 15 секунд патронаў не шка- дуйце, толькі раптоўны, дружны і трапны агонь можа забяспечыць перамогу.

Калі добра развіднела, пачуўся скрып палазоў. Едуць!

Спераду некалькі коннікаў, а за імі – сані. Адны, другія, трэція... Больш дзесятка, расцягнуўшыся далёка па дарозе. Эсэсаўцы трымалі аўтаматы напагатове.

Арлоўскі сустрэўся са здзіўленым позір- кам кулямётчыка Аляксея Блінова: «Што здарылася? Чаго няма сігналу?» А сігналу сапраўды не было. Убачыўшы насцярожанасць немцаў, іх гатоўнасць да бою, Арлоўскі прыняў рашэнне прапусціць гітлераўцаў і чакаць іх вяртання з палявання.

Марудна цягнуўся час. Ад марозу дранцвелі рукі, ногі. Да партызан зрэдку даносіліся стрэлы паляўнічых.

«12 гадзін мы ляжалі ў снезе, – пісаў Арлоўскі ў сваіх успамінах пасля вайны. – За гэты час быў распрацаваны новы варыянт нападу. Я вырашыў падвесці партызан бліжэй да дарогі, а сам падрыхтаваў дзве кілаграмовыя звязкі толавых шашак. Гранаты скарыстаць нельга было, надта блізка ад дарогі ляжалі свае...»

Хоць гітлераўцаў чакалі, яны з’явіліся неяк раптоўна. Кірыла Пракопавіч убачыў, што фашысты былі ўжо не тыя, што раніцай. Удалае паляванне і «замочка» трафеяў зрабілі сваю справу: з саней даносілася п’яная гамонка, бесклапотны смех.

...Партызаны дружна ўдарылі з аўтаматаў і вінтовак, ва ўпор расстрэльваючы ворагаў. Падняўся лямант: крыкі гітлераўцаў, брэх сабак, іржанне коней. Тыя, каго не скасілі першыя залпы, спрабавалі ўцячы. Некаторыя пачалі адстрэльвацца, хаваючыся за забітых коней. «Там недзе і Фенс», – падумаў Арлоўскі, прыгнуўся і пабег на варожыя стрэлы. За ім камісар Рыгор Івашкевіч, Васіль Халецкі, Хуста Лопес. Камандзір узняў шашку, але ў гэты момант моцны выбух кінуў Кірылу Пракопавіча ў снег. 3 абедзвюх рук цякла кроў. У крыві былі твар, кажух...

Яшчэ не сціхлі стрэлы ля Раскопа, а параненага К. П. Арлоўскага, старанна захутанага ў трафейную даху баранавіцкага «галоўнага камісара», на конях, што ўцалелі пасля бою, павезлі ў глыбіню лесу.

Арлоўскага прывезлі ў атрад Цыганкова, дзе быў хірург Лакомцаў. Патрэбнага інструменту, наркозу ў яго не аказалася. Але марудзіць з аперацыяй было нельга: пачыналася гангрэна. Тады Віктар Аляксеевіч распарадзіўся прынесці і пракіпяціць звычайную слясарную нажоўку, якая павінна была замяніць хірургічную пілку. Замест наркозу параненаму далі выпіць шклянку спірту... Ён ніводным стогнам не выдаваў сваіх пакут...

Пазней стала вядома, што нароныя мсціўцы ў той дзень знішчылі “галоўнага камісара” Баранавіч обергрупенфюрэра войск СС Ф. Засорнаса, сем эсэсаўскіх афіцэраў, двух камендантаў паліцыі і амаль усю ахову.

                                                                                                                                                                                     

           У.Сазановіч. “Звязда”, 1985. № 64.

 

Вызваленне

 

Тэрыторыя раёна была вызвалена ў выніку правядзення Беларускай насту- пальнай аперацыі «Баграціён» войскамі    1-га і 2-га Беларускіх франтоў.

24.6.1944          г. пачаўся разгром бабруйскай групоўкі ворага. За 6 дзён наступлення была прарвана абарона праціўніка на глыбіню да 100 – 150 кіламетраў. Савецкія воіны вызвалілі вёскі Асаўнік, Барчыцы, Глыбокавічы, Капусціна, але на подступах да шашы Магілёў — Бабруйск перад імі аказалася моцная танкавая заслона. Завязаўся бой. Танкавы батальён Героя Савецкага Саюза Шаўцова зайшоў з паўночнага флангу, а батальён капітана Бураўцова – з поўдня, і ў кароткай схватцы на адкрытым полі паміж вёскамі Капусціна і Старцы варожая дывізія была разбіта. Савецкіх танкістаў падтрымлівала авіяцыя, якая каля гадзіны наносіла бомбавыя ўдары, у тым ліку і па ўмацаваннях ворага ў Кіраўску, вёсках Букіно і Старцы.

24.6.1945          Войскамі 413-й стралковай дывізіі (камандзір палкоўнік I. В. Мулаў) і 95-й танкавай брыгады (камандзір палкоўнік А. I. Кузняцоў) былі вызвалены вёскі Старцы, Стараселле, Селішча, Хамічы, Букіно, а таксама Кіраўск. Знішчаючы на сваім шляху варожыя калоны, 9-ы танкавы корпус                генерал-маёра Б. С. Бахарава пакінуў для прыкрыцця ў Кіраўску невялікія вайсковыя падраздзяленні і рушыў па шашы Магілёў – Бабруйск заняць баявы рубеж каля в. Цітаўка Бабруйскага раёна. Тым самым былі перакрыты шляхі адступлення буйной групоўцы праціўніка.

На ўсходняй граніцы раёна была ўведзена ў дзеянне 129 я Арлоўская Чырванасцяжная стралковая дывізія (камандзір генерал   маёр  П. В. Пінчук), якая     фарсіравала     р.   Друць          каля в. Лапічы Быхаўскага раёна і заняла рубеж паміж вёскамі Рэкта Рагачоўскага і Літобічы Кіраўскага раёнаў, а 283-я (камандзір палкоўнік В. А. Канавалаў) і 5-я стралковая (камандзір палкоўнік Т. Л. Волкаў) дывізіі пачалі фарсіраваць раку Друць на ўчастку ад Літобіч да в. Падсёлы, вызвалілі Стайкі, Дубцы, але панеслі значныя страты. Населеныя пункты раёна былі ператвораны ў моцныя абарончыя ўмацаванні з сістэмай траншэй, дотаў і дзотаў. Некалькі дзён ішлі жорсткія кровапралітныя баі. Пры фарсіраванні р. Друць каля вёсак Літобічы, Падсёлы, Стайкі ў схватках з ворагам загінула звыш двухсот савецкіх воінаў.

28 чэрвеня 1944 г. былі вызвалены вёскі Прыбар, Чыгірынка, Нямкі, Гогаль, Колбава, Падлужжа. 323-я стралковая дывізія (камандзір генерал маёр В. Т. Маслаў) узяла напрамак праз вёскі Стайкі, Чарабамір, Новае і Старое Заліцвінне, Забуднянскія Хутары. Праціўнік аказаў моцнае супраціўленне. У баях пад в. Старое Заліцвінне

26.6.1944      г. старшы сяржант А. К. Шомін паўтарыў подзвіг Аляксандра Матросава. У рашучы момант бою ён закрыў сваім целам амбразуру дзота. У гэтым баі вызначыліся таксама радавы Ф. М. Стралец, ураджэнец Чарнігаўскай вобласці, і мужны сын украінскага народа, разведчык В. С. Грышко.

Далейшы шлях 323-й стралковай дывізіі пралягаў праз вёскі Хвайніцы, Бераснёўка, Скачок, Новы Гарадок.

У вызваленні раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў актыўны ўдзел прынялі 108-я стралковая дывізія (камандзір генерал-маёр П. А. Церамаў) і 120-я гвардзейская стралковая дывізія (камандзір генерал маёр Я. Я. Фогель). 3 месца        прарыву          фронту         каля в.   Азяраны     Рагачоўскага        раёна      і фарсіравання р. Друць іх шлях праходзіў праз вёскі Добасна, Паўлавічы, Полькавічы, Думаноўшчына і Цітаўка. Дывізіям прыходзілася пераадольваць жорсткае варожае супраціўленне і знішчаць буйныя групоўкі праціўніка, якія імкнуліся вырвацца з акружэння.

26.6.1944      г. былі вызвалены населёныя пункты Жылічы, Барчыцы, Даброціна, Дабрыца, Пясцова, Чырвоная Горка, Баркі, Харлапавічы, Капачоўка, Лёў кавічы, Добасна, Пархімкавічы, Паўлавічы, Шпілеўшчына, праз дзень – Новыя і Старыя Дваранінавічы.

26.6.1945           чэрвеня каля в. Полькавічы завязаўся цяжкі бой. Савецкія воіны мужна змагаліся і разбілі групоўку ворага.

Да 27 чэрвеня амаль усе населеныя пункты Кіраўскага раёна былі вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Войскі Чырвонай Арміі прарвалі абарону праціўніка на ўсім участку правага крыла фронту ад в. Падсёлы на Друці да Жлобіна. У акружэнне трапілі амаль 40 тысяч фашыстаў.

27 чэрвеня немцы паспрабавалі прарвацца на поўнач праз пазіцыі 9-га танкавага корпуса, каб злучыцца з часцямі 4-й арміі, якая адыходзіла да Магілёва. Корпусу пагражала акружэнне. Генерал-маёр Бахараў запрасіў дапамогі ў камандавання 3-й арміі. Да танкістаў была  накіравана 108-я стралковая дывізія, узнята ў паветра звыш 500 баявых самалётаў, якія каля гадзіны бесперапынна наносілі бомбавыя ўдары па жывой сіле і тэхніцы праціўніка. Фашысты панеслі вялікія страты. Аднак поўнасцю знішчыць групоўку нямецкіх войск не ўдалося. Гітлераўцы паспрабавалі прарвацца ноччу па лініі абароны ад Цітаўкі да пасёлка Ясны Лес. Баі былі вельмі жорсткімі. Аднак ворагу не ўдалося пераадолець вогненны шчыт нашых войскаў і ён быў адкінуты назад.

26.6.1946      г. былі вызвалены вёскі Гарадзец, Пацава Слабада, Падрэчча.

26.6.1947           Асабліва кровапралітныя баі адбыліся 28 чэрвеня.  Камандуючы  35-м   нямецкім

26.6.1948                   корпусам генерал фон Лютцаў павёў рэшткі сваіх войскаў на прарыў. Гэта была апошняя спроба вырвацца з акружэння. На світанні гітлераўцы пайшлі на штурм пазіцый савецкіх войск на ўсёй лініі абароны ад Цітаўкі да Кіраўска па шашы Бабруйск – Магілёў. Дзве групы немцаў ноччу па пойме р. Ала падыйшлі да в. Букіно і Кіраўска і хацелі прарвацца на поўнач, але раніцай былі знішчаны воінамі Чырвонай Арміі, якія знаходзіліся ў вёсках Старцы, Стараселле, Хамічы і Селішча.

26.6.1949           Галоўны ўдар па нашай абароне праціўнік нанёс на ўчастку ад в. Цітаўкі да в. Падрэчча, які абаранялі 9-ы танкавы корпус, 108-я і 413-я стралковыя дывізіі, 8-я мотастралковая брыгада. Тут завязаліся цяжкія баі. Фашысты неаднаразова хадзілі ў «псіхічныя атакі». Справа даходзіла да рукапашных схватак. Нашы артылерысты прамой наводкай вялі агонь. Гітлераўцы ішлі і ішлі ў атаку. У іх гушчы разрываліся снарады, кулямёты выкашвалі іх рады, але ворагі зноў і зноў спрабавалі прарвацца. Гэта была перадсмяротная агонія асуджаных на гібель людзей.

26.6.1950           Ворагу не ўдалося прарваць абарону савецкіх войск. У 12 гадзін дня 28 чэрвеня групоўка немцаў была разгромлена, былі вызвалены вёскі Сяргеевічы, Любонічы. Толькі невялікім групам удалося прасачыцца на паўночна-заходнім напрамку да вёсак Гута і Шчаткава, але яны былі знішчаны часцямі Чырвонай Арміі. У той жа час па паўночнай граніцы тэрыторыі раёна рухаліся войскі 2-га Беларускага фронту. Яны вызвалілі вёскі Збышын, Пільнікі, Стары і Новы Юзін Грыбавецкага сельскага Савета. Поўнасцю тэрыторыя раёна была вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў 28 чэрвеня 1944 г.

Савецкім воінам дапамагалі парты- заны, якія захоплівалі пераправы, пераразалі шляхі адступлення праціўніку, разбуралі чыгуначныя  камунікацыі ворага     метадам     «рэйкавай   вайны», тэхніку ворага.

Пры вызваленні раёна ад нямецка- фашысцкіх захопнікаў савецкія воіны праявілі масавы гераізм, мужнасць і адвагу. Многія з іх узнагароджаны ордэнамі і медалямі. Толькі ў 413-й стралковай дывізіі за ўдзел у Бабрўйскай аперацыі да ўрадавых узнагарод было прадстаўлена 467 воінаў. Званне Героя Савецкага Саюза было прысвоена старшаму сяржанту 1090-га палка 323-й стралковай дывізіі А. К. Шоміну і радавому гэтага ж палка Ф. М. Стральцу, воіну 413-й дывізіі малодшаму сяржанту С. В. Авяр’янаву (гл. матэрыял «Навечна ў памяці»).

Амаль тысяча салдат і афіцэраў загінулі ў баях ці памерлі ад ран у шпіталях пры вызваленні раёна.

Важкі ўклад у перамогу над ворагам унеслі і ўраджэнцы Кіраўскага раёна. Па-рознаму складваўся іх франтавы лёс.

За праяўлены гераізм, адвагу і мужнасць пры абароне Радзімы 6 кіраўчанам прысвоена званне Героя Савецкага Саюза (гл. матэрыял «За мужнасць і гераізм»), 8 –  уручаны ордэн Леніна, 31 – Чырвонага Сцяга, 212 – Чырвонай Зоркі, 67 – ордэн Айчыннай вайны, 97 – Славы, 3 – Багдана Хмяльніцкага, 6 – Аляксандра Неўскага. Медалямі «За адвагу» ўзнагароджана 370 За баявыя заслугі» – 262, «Партызану Вялікай Айчыннай вайны» – 55 чалавек.

Удзельнічалі ў абароне Масквы М. М. Агаценка, В. I. Андрушын, I. Дз. Арлоўскі, А. 3. Арэшка, Р. А. Баранаў, А. I. Бяляўскі, В. С. Дзямідаў, Р. Д. Жаўлакоў, У. К. Заркевіч, М. А. Іўкін, М. А. Кісялёў, В. Ф. Комар, М. Н. Лякішаў, Ф. Ц. Папоў,

С.I. Пятруша, А. Я. Салавей, П. М. Саламаха, Дз. А. Смагін, Я. М. Сутармін, У. А. Шчэрбіч і інш.

Сярод абаронцаў Ленінграда Ц. А. Анісімаў, А. А. Астаповіч, М. С. Бяляўскі, П. I. Бацюня, С. А. Гусеў, I. М. Дашкевіч, А. А. Кавалёў, А. П.Каранкевіч, Р. Ц. Карпенка, I. Ф. Канаплёў, Я. I. Клодаў, В. В. Лаўрыненка, В. М. Лугаўцоў, М. С. Міхалап, П. М. Пішчоў, В. Ф. Пракапенка, I. С. Раздолін, Р. Ц. Русецкі, В. Г. Скудны, I. X. Тарадэйка, I. I. Юшкевіч і інш.

Ваявалі пад Сталінградам С. Ф. Акушэвіч, У. П. Андрэеў, Р. М. Бажкоў, П. П. Вяроўкін, П. Ф. Ганчароў, В. С. Дзямідаў, I. Р. Дрозд, С. А. Еўдакімаў, I. А. Зярняк, Я. Е. Карасёў, А. П. Куляшоў, П. Ф. Плахоцкі, М. А. Сіцэнка, М. А. Смірноў, М. Ф. Сяроў і інш.

Дорага каштавала перамога над лютым ворагам. Подзвіг, які здейсніў народ, будзе жыць у вяках.

 

                                                                                                                                                                                                        

                                                                                                                             У.Пячонка

 

3 архіўных крыніц

3 ПЛАНА БАБРУЙСКАЙ  НАСТУПАЛЬНАЙ  АПЕРАЦЫІ ВОЙСК 3, 48, 65 і 28-й АРМІЙ 1-га БЕЛАРУСКАГА ФРОНТУ

7 чэрвеня 1944 г.

 

«Утверждаю»

Маршал Советского Союза

 

                      (Ж у к о в)

Дополненне 5

1.   Противник до одиннадцати сд (267, 260, 727 пп, 707, 134, 296, 6, 383, 45, 36, 35, 129, 292 пд), усиленными двумя полками артиллерии ргк, одним минометным батальоном и четырьмя дивизионами штурмовых орудий, прочно закрепился и обороняет рубеж: Лудчица, Гута,  Хомичи,  Литобичи,  Ректа,  Озераны,  Роговой,   Веричев,   Костяшово,   Задружье, западный берег р. Днепр до южной окраины Проскурни, Нивы, северная часть Мормаль, Бродки, Залуты, Гряда, Здудичи, Поганцы, Радин, Гороховищи, Дербин, Подосинники, Колки, западный берег р. Птичь до р. Припять.

2. Наиболее сильно укреплены  позиции и более плотные  боевые  порядки  на  участках:

а)Лудчица, Смол (1 км. зап. раз. № 15); б) Проскурин, Мормаль, Гряда); в) Здудичи, Поганцы.

Резервы противника в районах: а) 20 тд – Пацева Слобода, Павловичи, Барчицы;

б)390 учебный пд и 7 пп дивизии «Норд» – Пуховичи, Талька, Осиповичи;

в) Предположнтельно 11 опд – Красновка, Тумаровка, Кнышево и Паричи.

Цель наступательной операции: разгромить бобруйскую группировку противника и главными силами правофланговых армий выйти на фронт: Хомичи, Виленка, Новый Городок, Селище, Маковье, Юзофин, Игнацовка, Красное, ст. Мирадино, Баловка, Глуша, Жолвинец, м. Глуск, Ново-Андреевка, Заельница, Лясковичи, Елище, Бубновка, Хайно, восточный берег р. Птичь до р. Припять.

В дальнейшем развивать успех двумя ударными группами в направлениях: а) Осиповичи – Пуховичи с поворотом части сил 3-й армии из района м. Свислочь по западному берегу р. Березина на Березино; б) Старые Дороги – Слуцк.

3. Время на проведенне 1 этапа операции 9 дней. Готовность войск к наступленню к исходу 19.6.1944 г.
4. Состав армий и их задачи по дням и рубежам.

3-я армия.

Задача армии – одним стрелковым корпусом (три сд) и одним полком самоходной артиллерии ИСУ-122 упорно оборонять рубеж Яново, Староселье, разьезд № 15, восточную окраину Хомичи. Главными силами армии со всеми средствами усиления прорвать фронт обороны противника на участке Озераны (исх.) – Костяшово и к исходу первого дня операции овладеть рубежом Озераны, Фалевичи, Новоселки, Ивановка.

В дальнейшем, введя в бой 9 тк и развивая удар в общем направлении на Бобруйск и обеспечивая свой правый фланг от контратак противника с севера и северо-запада, овладеть рубежами:

а) 2-й день операции – Литобичи, Большая Крушиновка, пос. Добротин, Харлаповичи, совхоз Жиличи, Надейковичи, Смольяны, Круповье; 9 тк овладеть районом Бортники и захватить переправу через р. Ала; б) 4 й день операции – Литобичи, Перерост, Барчицы, Изобелино, Юзофин, Бортники, Бирча; в) 7-й день операции – Подселы, Виленка, Новый Городок, Кличев, Пацева Слобода, Козуличи, Морховичи, Гута, исходное — Титовка;

г)9-й день операции — Новый Городок, Новоселки, Селище, Рудня, Маковье, Заречье, восточный берег р. Ольса до р. Березина.

В дальнейшем прочно закрепиться на занимаемом рубеже от р. Днепр до р. Ольса, левым флангом армии продолжать наступленне в обшем направлении на м. Свислочь. Быть готовым частью сил оказать содействие наступающим войскам правого соседа (50 армия).

Разгранлинии: справа — Гайшин, Таймоново, Чигиринка, ст. Октябрь, Пуховичи (Гайшин, Таймоново исключительно для 3-й армии); слева – Курганы, Заполье, Барсуки, Михалево Бобруйск (Заполье и Бобруйск исключительно для 3-й армии)...

Командующий 1-ым Белорусским                                 Член Военного    Совета 1-го   

 фронтом                                                                             Белорусского фронта                                                                

Маршал Советского Союза                                                ген.-полковник Булганин

Рокоссовский

Начальннк штаба

ген.-полковник Малинин

6 июня 1944 г.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 806, л. 100 – 108.

ПРАРЫЎ АБАРОНЫ  НЕМЦАЎ НА ПОЎНАЧ АД РАГАЧОВА  I  АКРУЖЭННЕ БАБРУЙСКАЙ   ГРУПОЎКІ  ПРАЦІЎНІКА

          В ночь на 25 июня в полосе наступления 3-й и 48-й армий продолжались упорные бои. В 10.00 25 июня войска 3-й армии после 45-минутной артиллерийской подготовки возобновили наступление. В 12 часов командующий армией генерал Горбатов ввел в бой две танковые бригады (95-ю и 108-ю) 9-го танкового корпуса.

          В результате темп наступления значительно возрос, и к 19 часам правым флангом вышли к р. Добрица восточнее Осовник, а центром и левым флангом – Малая Крушиновка и Фалевичи.

    41-й стрелковый корпус к исходу дня вышел к д. Добрица.

    48-я армия после ожесточенных боев вышла на рубеж: Семенковичи, Стреньки, Заболотье, где и закрепилась. Командующий фронтом потребовал от командующих 3-й и 48-й армий 27 июня завершить окружение бобруйской группировки противника. В 5 часов 26 июня авиаразведка донесла о большом движении войск и обоза в сторону Бобруйска.

    Командующий 3-й армии приказал 9-му танковому корпусу перейти в наступление в направлении Барчицы, Старцы, Бобруйск и к исходу 26 июня овладеть д. Старцы.

   В 9 часов после сильного удара нашей авиации и артиллерии, прорвав оборону противника на р. Добрица, 9-й танковый корпус повел стремительное наступление в западном направлении.

   К утру 27 июня 9-й танковый корпус достиг населенных пунктов Думановщина, Зеленка, где перешел к круговой обороне, перехватив все шоссейные дороги и переправу у восточной окраины Бобруйска.

   Войска 3-й армии, используя успех 9-го танкового корпуса, стремительно продвигались на запад, 35-й стрелковый корпус передовыми отрядами к исходу 26 июня достиг шоссейной дороги Могилев – Бобруйск на участке Боровица.

41-й стрелковый корпус к этому времени вел бои за линию Волосовичы – Озеры.

48-я армия 26 июня овладела городом Жлобином и, преследуя врага, вела бои на рубеже: Озеры, Кривка, Пристань, Щедрин.

Таким образом, войска 1-го Белорусского фронта, преследуя разбитые части немецкой армии, ударами 3-й армии с северо-востока и 65-й армии с юго-запада осушествили утром 27 июня окружение бобруйской группировки войск.

 

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 80, л. 18—19.

 

СА СПРАВАЗДАЧЫ АБ БАЯВЫХ ДЗЕЯННЯХ 129-й АРЛОЎСКАЙ ЧЫРВОНАСЦЯЖНАЙ СТРАЛКОВАЙ ДЫВІЗІІ

Ў БАБРУЙСКАЙ АПЕРАЦЫІ

129 Орловская Краснознаменная стрелковая дивизия (командир дивизии генерал-майор Пинчук), входившая в состав 40 стрелкового корпуса 3 армии, к началу Белорусской операции в прорыве обороны противника не принимала непосредственного участия.

После прорыва обороны частями армии 129 стрелковая дивизия, получившая в ночь на 26.6.44 г. приказ штакора-40, передала оборону частям 169 стрелковой дивизии и совершила марш по маршруту: Верхняя Тощица, Старая Тощица, Дедово... к переправе у Литобич к 21.00 26.6.44 г. она сосредоточилась в лесу юго-западнее Литобич, где вошла в состав 80 стрелкового корпуса.

К этому времени обстановка на участке стрелкового корпуса сложилась следуюшая: противник под ударами 5 и 186 стрелковых дивизий отошел в северо-западном направлении и попытался закрепиться на  рубеже:  лес  северо-западней  Хомичи,  Подселы,  северный  берег

р.Черебомирка и р. Белая.

Около 19.00 дивизией был получен боевой приказ штакора-80. По приказу дивизия с приданными 1071 иптап и 1888 сап к 3.00 27.6. сосредоточивалась в районе леса 4 км восточнее д. Новое Залитвинье и к 7.00 должна была овладеть районом Черебомирка, Хутора Забуднянские, Перуново и далее наступать на северо-восток вдоль шоссе Бобруйск – Могилев, оставив один полк в заслоне в районе перекрестка дорог в 4 км западнее Перуново.

Своевременно сосредоточившись в указанном районе, с утра 27.6.1944 г. дивизия начала активные действия. Построение боевых порядков было следующее: на правом фланге наступали 438 стрелковый полк, на левом – 518 стрелковый полк и за ним во втором эшелоне двигался 457 стрелковый полк. Сбив сопротивление противника на р. Белая, ведя лесной бой, преимущественно мелкими группами автоматчиков, дивизия успешно продвигалась вперед. 518 стрелковый полк к 11.00 овладел хутором Забуднянским и совместно с 438 стрелковым полком продолжал продвигаться лесным массивом в направленнн Перуново.

К 15.00 передовые подразделения подошли к большаку в районе Перуново и закрепились.

Около 14.00 командиром дивизии было получено устное приказание командующего З армией, согласно которому дивизия к исходу 27.6.1944 г. передислоцировалась в район Выжары, Руковец и переходила в подчинение 40 стрелкового корпуса. Передав свои участки, полки в 22.00 сосредоточились в указанном районе.

В 2.00 28.6. дивизия получила устный приказ командуюшего 3 армией о немедленном снятии частей дивизии по тревоге и выступлении с задачей к 11.00 28.6. сосредоточиться в районе д. Любоничи, Гута, Морховичи в готовности к немедленному форсированию р. Березина.

Для выяснения обстановки вперед была выброшена разведгруппа на автомашине, а для захвата переправы через р. Березина в районе ІЦатково – усиленный передовой отряд от 518 стрелкового корпуса под командованием зам. командира полка майора Бучнева.

Для быстрейшего броска передового отряда к переправе были мобилизованы все автомашины, в том числе и машины штадива.

Спешно, тремя рейсами, передовой отряд был выброшен на переправу и к 9.30 овладел ею. Для инженерной разведки и инженерного обеспечения переправы был выброшен взвод саперов-разведчиков, возглавляемый зам. комбата 299 осб капитаном Маракулиным. Этот бросок батальона на захват переправы сыграл большую роль в недопущении выхода из окружения частей противника.

В тот момент, когда группа войск противника, находившаяся на восточном берегу реки, пыталась переправиться на западный берег, бойцы отряда майора Смычкова успели ворваться по мосту на западный берег, удерживаемый взводом саперов и, оттеснив немцев, не допустили их к переправе. Опоздай батальон на несколько минут, немцы овладели бы территорией.

Во время схваток батальона за переправу части дивизии в 3.20 28.6. совершили марш по двум маршрутам: 518 стрелковый полк – Выжары, 1-е Хомичи, Пацева Слобода, Костричская Слободка, Власовичи, Любоничи. Полк, сбивая мелкие группы противника, пытавшегося перерезать дорогу, переправился на западный берег и совместно с отрядом Смычкова овладел ІЦатково и начал расширять плацдарм.

Марш двух других полков, двигавшихся по маршруту Выжары – Киров – Козуличи – Курганы, протекал в более сложной обстановке: окруженные части противника на восточном берегу р. Березина, представляющие собой довольно значительную силу, ночью и утром 28.6. частично прорвались в северо-западном направлении в районе д. Ясный Лес, двигаясь по шоссе Бобруйск – Могилев, были встречены частями, совершающими марш (438 и 457 стрелковыми полками) на рубеже Букино – Дубрава – Малиновка. Завязался встречный бой. Полки, развернув по одному стрелковому батальону противника, нанесли ему большие потери, захватили более 200 пленных, в том чнсле много штабных офицеров. Остатки противника рассеялись по лесам.

Завершением всей операции по захвату и расширению плацдарма явился выход частей дивизии на шоссе Бобруйск – Минск и соединение с частями 65 армии.

Таким образом, дивизия способствовала окружению группировки противника восточнее г. Бобруйска.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 806, л. 43 – 47.

СА СПРАВАЗДАЧЫ АБ БАЯВЫХ ДЗЕЯННЯХ 120-й СТРАЛКОВАЙ ДЫВІЗІІ Ў БАБРУЙСКАЙ АПЕРАЦЫІ

Совхоз «Жиличи». 26 июня дивизия дошла до крупнейшего совхоза «Жиличи». Совхоз «Жиличи» представлял собой один из следующих рубежей противника. Однако ему здесь не удалось задержать наступленне дивизии. Короткими, жесткими были схватки на этом рубеже обороны.

Павловичи. В течение двух часов третий стрелковый батальон 334 гвардейского стрелкового полка форсировал р. Добосна и, наступая на совхоз «Жиличи», очистил его от противника и завязал бой за д. Пархимковичи. К вечеру полк вел уличные бои в д. Малые Бортники и, преследуя противника, на его плечах ворвался в населенный пункт Хомутовка, Ясный Лес и к полуночи, овладев населенным пунктом Павловичи, с ходу форсировал р. Ала.

Потеряв несколько водных рубежей, несколько населенных пунктов, приспособленных для обороны, немцы стали откатываться на запад, прикрывая свое отступление артиллерийским и минометным огнем, оставляя в качестве арьергардов небольшие гарнизоны сопротивления.

Нужно было во что бы то ни стало отрезать пути отступления противника. Эта серьезная задача была поручена батальонам гвардии майора Кожина, гвардии майора Гасенко и гвардии майора Тарасова.

На господствующей высоте близ леса немцы выставили заслоны для прикрытия своих отступающих частей. Подразделения гвардейцев штурмом овладели высотой, прошли через лес и вышли к переправе через реку Добосна. Подразделения гвардии капитана Троицкого вышли к переправе и завязали бой с противником, принудили его быстро отойти на западный берег реки без серьезного сопротивления. Немцы вынуждены были в панике отступить, оставив батарею тяжелых орудий.

27 нюня дивизия продолжает наступление, отбивая у противника населенные пункты и узлы сопротивления.

Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4683, воп. 3, спр. 806, л. 59, 67– 74.

       З АПЕРАТЫЎНЫХ ЗВОДАК

                                                               25 чэрвеня 1944 г.

...Войска 1-го Белорусского фронта, перейдя в наступление в районе юго-западнее города Жлобин, прорвали, при поддержке массированных ударов артиллерии и авиации, сильно укрепленную оборону немцев, прикрывающую Бобруйское направление, на участке протяжением 35 километров и за 2 дня наступательных боев продвинулись вперед до 30 километров, расширив прорыв до 80 километров по фронту. Одновременно севернее города Рогачев войска фронта форсировали реку Друть и прорвали сильную, глубоко эшелонированную оборону противника на фронте протяжением 30 километров и продвинулись вперед в глубину на 12 километров. В ходе наступления войсками фронта освобождено более 100 населенных пунктов, среди которых Стайки, Дубцы, Ректа (23 километра северо-западнее Рогачева), Озеране, Дядовщина, Большая Коноплица, Веричев, Заполье, Кнышевичи (8 километров юго-западнее Парич), Тумаровка, Заболотье, Ковчицы 1-е, Бараний Рог, Круки, Черные Броды, Протасы, Моисеевка, Прослище, Грабье, Мушичи и железно-дорожная станция Мошна.

Таким образом, наши войска перерезали железную дорогу Бобруйск – Лунинец...

26 чэрвеня 1944 г.

...Войска 1-го Белорусского фронта, продолжая успешное наступленне, овладели  городом и крупным железнодорожным узлом Жлобин – важным опорным пунктом обороны немцев на Бобруйском направлении, а также с боями заняли более 150 других населенных пунктов, среди которых районный центр Полесской области город Паричи и крупные населенные пункты Осовник, Большая и Малая Крушиновка, Фалевичи, Кошары, Заболотье, Солоное, Мормаль, Здудичи, Козловка, Брожа, Ратмировичи, Оземля, Ломовичи и железнодорожные станции Жлобин – Подольская, Мормаль...

27 чэрвеня 1944 г.

...На Бобруйском направлении наши войска, развивая охватывающие удары с востока и юга на Бобруйск, завершили окружение группировки противника в составе пяти пехотных дивизий в районе Бобруйска и юго-восточнее города. В ходе наступательных боев наши войска овладели районным центром Полесской областн город Глуск, Карпиловка, а также заняли более 620 других населенных пунктов, в том числе крупные населенные пункты Городец, Пацева Слобода, Подречье, Титовка, Дворяниновичи, Брирча, ІЦедрин, Пекаличи, Василевка, Ламы (5 км южнее Бобруйска), Березовичи, Сычково, Барановичи, Глуша, Жолвинец, Балашевичи, Зубаревичи, Хойно, Колки и железнодорожные станции Заградье, Красный Берег, Омельня, Красный Брод, Залесье, Рабкор, Мирадино. Наши войска перерезали железную и шоссейную дороги Бобруйск – Минск, вплотную подошли к городу Бобруйску и завязали бои на окраинах города...

28 чэрвеня 1944 г.

...Войска 1-го Белорусского фронта, развивая успешное наступление, овладели городом и важным железнодорожным узлом Осиповичи и продолжали вести бои по уничтожению группировки противника, окруженной в районе г. Бобруйск. В ходе наступательных боёв войска фронта освободили за день более 200 населённых пунктов. В том числе районный центр Могилёвской области город Кличев, районный центр Минской области и железнодорожную станцию Старые Дороги, крупные населённые пункты Чигиринка. Ореховка, Вирков, Бацевичи. Сергеевичи, Любоничи, Щатково, Ступени, Березовский Форштадт, Теплуха, Протасевичи, Клюга, Ново-Андреевка. Барбаров, Бобровичи, Поречье и железнодорожные станции Несята, Ткаченка, Телуша. Свичи, Березина…

Сообщение Советского Информбюро. М.1945. Т.7. С.8-10, 13, 15.

 

Вораг не вытрымаў

3 успамінаў удзельнікаў вызвалення Кіраўскага раёна

П. Дз. Мушынскі, былы начальнік шта- ба танкавай брыгады. Мы пачалі вызваляць Кіраўскі раён ад в. Азяраны. Танкавы корпус рушыў на захад ад зыходнага рубяжа. К вечару мы ўварваліся на паўднёва-ўсходнюю ўскраіну Кіраўска і завязалі бой з нямецкім гарнізонам. Да в. Старцы вораг не аказваў супраціўлення. Праўда, былі налёты авіяцыі, але яны не маглі спыніць наша наступленне. Уперадзе ўсіх ішла 95-я танкавая брыгада. Яна і адыграла рашаючую ролю ў гэтай аперацыі. Камандаваў брыгадай палкоўнік А. I. Кузняцоў – удзельнік грамадзянскай вайны, баёў на Халкін-Голе.

Калі воіны А. I. Кузняцова падыходзілі да Кіраўска, вораг развярнуў танкі, імкнучыся нанесці контрудар. Але батальён Героя Савецкага Саюза капітана Шаўцова абыйшоў яго з флангу, з поўначы. 3 поўдня ўдарыў батальён капітана Бураўцова. У кароткай схватцы было спалена шмат машын. Хутка немцы кінуліся бегчы па шашы на Бабруйск, але былі насцігнуты нашымі танкістамі і ў 1,5 –  2 кіламетрах ад Кіраўска знішчаны. Вёска Старцы была вызвалена, але танкісты тут не затрымаліся, а пайшлі ў бок Цітаўкі. У Старцах засталася адна толькі танкавая брыгада.

Да канца дня наш корпус расцягнуўся ад Кіраўска да Цітаўкі і перайшоў да абароны. Справа ў тым, што на нас рынулася каля шасці варожых дывізій. Патрэбна было выстаяць і тым самым трымаць немцаў у «катле». Баі былі вельмі жорсткімі. Усю ноч з 27 на 28 чэрвеня мы змагаліся з непрыяцелем. 29 чэрвеня 1944 г. падыйшла пяхота генерала Гарбатава, і мы пераправіліся праз Бярэзіну і накіраваліся на Мінск.

У. I. Кавалёў, былы партызан-франтавік. 23 лютага 1944 г. пасля цяжкіх баёў наш 22-і атрад 11-й Быхаўскай партызанскай брыгады злучыўся пад Рагачовам з часцямі Чырвонай Арміі. 87-ы стралковы полк 110-й стралковай дывізіі 50-й арміі, куды я быў прыпісаны першым нумарам станкавага кулямёта, размяшчаўся ў в. Доўгі Мох, што на р. Рэста.

25 чэрвеня, пасля моцнай артпадрыхтоўкі, наш батальён быў кінуты на штурм варожай абароны. Баі былі цяжкімі і зацяжнымі. Наша камандаванне рашыла пакінуць пяхоту на заваяваных рубяжах, а кулямётнае падраздзяленне накіраваць на другі ўчастак, на падтрымку батальёна, які апынуўся ў цяжкім становішчы.

Немцы прыкладалі ўсе намаганні, каб не ўпусціць ніводнага метра захопленай тэрыторыі, спрабавалі адваяваць згубленыя пазіцыі. У той дзень яны хадзілі ў контратакі чатырнаццаць разоў, але мы адбівалі іх націск і займалі ўсё новыя і новыя рубяжы. Мы таксама неслі цяжкія страты. Нарэшце, абарона праціўніка была прарвана. Наш шлях пралягаў праз Магілёў, але хутка даведаліся, што горад ужо заняты нашымі войскамі.

Паступіў загад рухацца на Быхаў. Ад яго мы ўзялі кірунак на поўнач, выйшлі да ракі Друць каля вёскі Чачэвічы, фарсіравалі раку і павярнулі на Клічаў. Рухаючыся па граніцы Кіраўскага і Клічаўскага раёнаў, вызвалілі вёскі Стары і Новы Юзін, Пільнікі і іншыя населеныя пункты Грыбавецкага сельсавета.

Потым наш шлях пралягаў праз Клічаў, Бярэзіну, Чэрвень на Мінск, дзе мы ўдзельнічалі ў разгроме нямецкай групоўкі ў сталіцы Беларусі.

За актыўны ўдзел у баявой аперацыі на р. Рэста я быў узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені і адзначаны значком «Выдатны кулямётчык», а за ўдзел у знішчэнні мінскай групоўкі – ордэнам Славы 2-й ступені.

 

А.А.Пазнякоў,былы камандзір зводнай роты 1324-га палка. Пасля заканчэння школы малодшых камандзіраў я быў накіраваны ў склад 413-й стралковай дывізіі. Пачаў ваяваць у чэрвені 1942 г.

На світанку 26 чэрвеня 1944 г. часці дывізіі, вызваліўшы населеныя пункты Румок, Азяраны, Бралевічы, Малая Крушынаўка Рагачоўскага раёна, падыйшлі да граніц Кіраўшчыны і вызвалілі вёскі Даброціна, Чырвоная Горка, а к 13 гадзінам сканцэнтраваліся каля в. Харлапавічы. Да канца дня мы занялі пасёлак Жылічы. Потым паступіў загад камандавання арміі заняць рубеж за шашой Магілёў – Бабруйск каля вёсак Падрэчча, Стаўпішчы. Да раніцы 27 чэрвеня мы занялі гэты рубеж.

Ноччу 28 чэрвеня наша дывізія ўступіла ў бой з гітлераўцамі, якія спрабавалі прарвацца на поўнач. Але самыя кровапралітныя баі адбыліся раніцаю 28 чэрвеня, калі немцы рабілі апошнія спробы прарваць нашу абарону і накіравацца на поўнач. Хутка мы ўступілі ў бой з фашыстамі, якія рухаліся з боку Жлобіна.

Пацярпеўшы няўдачу пры пераходзе шашы Рагачоў – Бабруйск у раёне в. Бабіна, фашысты рынуліся ў напрамку на поўнач паміж вёскамі Ясны Лес і Вялічкава. Лавінай пераваліўшы праз шашу, гітлераўцы падыйшлі да лініі абароны 413-й дывізіі і рухаліся да яе штаба, які размясціўся на ўскрайку леса за в. Падрэчча, амаль у стыку з часцямі 108-й стралковай дывізіі. Нам прыходзілася ўсімі сродкамі стрымліваць ворага. Карціна была жудасная. Фрыцы нахабна лезлі на нашы пазіцыі. Мы іх, у літаральным сэнсе слова, проста выкошвалі. Мне за два гады вайны бачыць такое давялося ўпершыню.

Матэрыялы з музея баявой славы Жыліцкай сярэдняй школы.

Паветраная разведка

У перыяд падрыхтоўкі да Бабруйскай аперацыі і ў час яе правядзення маёру А. Ф. Рыжкову як штурману давялося асабіста зрабіць каля 30 баявых вылетаў. Аднойчы Аляксандр Фёдаравіч з лейтэнантам Дудаладавым рабілі разведку над Кіраўскам. Яны выявілі знаходжанне фашысцкай танкавай дывізіі ў вёсках Віктараўка і Цяса са штабам у Паўлавічах, а каля в. Пацава Слабада – палявы аэрадром для знішчальнікаў «месершмітаў». Сад з гаем, што знаходзіўся каля бальніцы, быў заняты пад склад артылерыйскіх снарадаў. У самім Кіраўску знаходзіўся запасны стралковы полк.

Лётчыку Дудаладаву і штурману Рыжкову было дадзена заданне сфатаграфаваць правы бераг ракі Добасна, усе яе пераправы і ўмацаванні ад Скачка да ўпадзення ў Днепр. Лінію фронта мінавалі добра, выйшлі на пачатковую кропку, узялі баявы курс і ўключылі фотаапарат. Фатаграфаванне і разведка – адзін з самых цяжкіх відаўдзеяння авіяцыі. Палёт робіцца днём на вышыні 300 – 500 метраў і дасягальны для зянітак. Мяняць курс палёту не дазваляецца, патрэбна весці самалёт на адной і той жа хуткасці роўна па прамой лініі і не мяняць зададзенай вышыні. Пры пагрозе з боку праціўніка выхад адзін – вяртацца на свой аэрадром.Узяўшы курс ад Скачка, авіяразведчыкі без перашкод даляцелі да в. Чырвоны Бераг. У гэты час па перагаворнаму апарату стралок-радыст перадаў: «Уперадзе знішчальнікі праціўніка». На пласкасцях самалёта з’явіліся прабоіны ад куль, але ён не звярнуў са свайго курсу. Заданне было выканана.Далейшыя палёты на аэрафотаздымку праходзілі пад аховай чатырох нашых знішчальнікаў.За баявыя заслугі А. Ф. Рыжкоў узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонага Сцяга, двума ордэнамі Чырвонай Зоркі і 12 медалямі.

                                                                                                                                                                                                                

                                                                                                                      М. Ярчак

  Першымі былі аўтаматчыкі

108-я гвардзейская стралковая дывізія генерала Церамава ва ўзаемадзеянні са 120-й гвардзейскай стралковай дывізіяй генерала Фогеля збівала ворага з прамежкавых абарончых рубяжоў і набліжалася да Паўлавіч. Першымі ўварваліся ў вёску аўтаматчыкі стралковага батальёна маёра Падкуйко. Пры гэтым яны знішчалі «факельшчыкаў» – так называлі спецыялісты каманды нямецка-фашысцкіх войскаў, якія пры адступленні спальвалі населеныя пункты Бясстрашныя савецкія аўтаматчыкі пры падтрымцы першага артылерыйскага дывізіёна маёра Галаўко 575-га артпалка забяспечылі іншым падраздзяленням магмымасць фарсіраваць раку Ала.

Да 16 гадзін палкі дывізіі ўжо вялі баі на рубяжы Полькавічы – Шпілеўшчына. Крыху пазней іх правы фланг пры падтрымцы артылерыстаў і танкістаў генерала Бахарава атакаваў фашыстаў у раёне в. Ясны Лес. Камандны пункт 108-й дывізіі ў гэты час быў перанесены паблізу вёскі Шпілеўшчына.

Артылерысты першага артдывізіёна пасля падтрымкі падраздзяленняў, якія фарсіравалі Алу, адразу ж перанеслі агонь сваіх батарэй на знішчэнне артвлерыйска-мінамётных сродкаў ворага.

У жорсткіх баях загінуў адзін з камандзіраў узвода аўтаматчыкаў батальёна маёр Падкуйко. Камандаванне гэтым узводам адразу ж на полі бою прыняў на сябе старшы сяржант камсорг I. К. Вашчук. Ён паспяхова камандаваў да поўнага акружэння і знішчэння фашысцкай групіроўкі ў раёне Бабруйска.

За мужнасць і гераізм, праяўлення на кіраўскай зямлі, І.К.Вашчук быў узнагароджаны ордэнам Леніна.

                                                                                                                                                                                          

                                                                                                                             Ю.Чыслоў.

 

          Заданне выканаў

24 чэрвеня 1944 г. 1324-ы стралковы полк падыйшоў да в. Любонічы. Старшы сяржант I. А. Патапаў, ураджэнец в. Антоньеўка Алтайскага краю, камандаваў узводам аў- таматчыкаў. Хутка стала вядома, што побач, у лесе, знаходзіцца буйная нямецкая воінская часць, якая непрыкметна хоча прарвацца да сваіх. I. А. Патапаў атрымаў заданне знішчыць гітлераўцаў. Ён выбраў добрую пазіцыю для станкавага кулямёта, а аўтаматчыкаў размясціў у засадзе. Неўзабаве з’явіліся немцы. Яны ішлі павольна, ні аб чым не падазраючы. Па камандзе ўзводнага разам ударылі і кулямёт, і аўтаматы. Схватка была скарацечнай. Знайшлі сваю смерць болыш за сотню варожых салдат, астатнія здаліся ў палон. За гэты бой I. А. Патапаў Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 сакавіка 1945 г. быў узнага роджаны ордэнам Леніна. Загінуў пры вызваленні Польшчы.

                                                                                                                                                                                                        М.Ярчак

 

          Навечна ў памяці

Кіраўскую зямлю вызвалялі воіны, родны дом які якіх быў далёка ад Беларусі. У баях за вёскі і пасўлкі раёна яны праявілі мужнасць  і гераізм. Некаторыя з іх былі ўдастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза.

АВЕР’ЯНАЎ Сцяпан Васілевіч. Герой Са- вецкага Саюза (24.3.1945     г.). Нарадзіўся

25.5.1909 г. у с. Панікавец Ялецкага раёна Ліпецкай вобласці. Камандзір кулямётнага разліку 1320-га стралковага палка 413-й стралковай дывізіі С. В. Авер’янаў вызначыўся 28.6.1944 г. у баях па знішчэнню варожай групоўкі ворага ў раёне вёскі Падрэчча. У час контратакі праціўніка ён знішчыў 23 немцаў і 9 узяў у палон. Моцным агнём свайго кулямёта ён прымусіў гітлераўцаў у паніцы адступіць. Пры праследаванні праціўніка знішчыў двух снайпераў і адзін кулямётны разлік закідаў гранатамі, тым самым даў магчымасць стралковай роце паспяхова рухацца наперад. 30 чэрвеня 1944 г. у баях за чыгуначны мост праз р. Бярэзіну ў раёне мястэчка Свіслач Мінскай вобласці пад моцным ружэйна- кулямётным агнём праціўніка перабег са сваім кулямётам на супрацьлеглы бераг і адкрыў моцны агонь па ворагу, тым самым не даў магчьмасці ўзарваць мост. У гэтым баі А. С. Авер’янаў загінуў смерцю храбрых.

 КЛІМЕНКА Мікалай Іванавіч. Герой Са- вецкага Саюза (24.3.1945 г.). Нарадзіўся 4.5.1911 г. у в. Міхайлаўка Венгераўскага раёна Навасібірскай вобласці. Да вайны працаваў у сельскай гаспадарцы, затым сакратаром сельскага Савета, першым сакратаром Венгераўскага райкома ВЛКСМ. На фронце з 1941 г. Намеснік камандзіра батальёна старшы лейтэнант М. I. Кліменка вызначьіўся пры вызваленні Магілёўскай вобласці. 28.6.1944 г. у баях пад в. Падрэчча Кіраўскага раёна з групай байцоў атакаваў праціўніка, знішчыў 400 і ўзяў у палон 80 гітлераўцаў.

30.6.1944г. з 10 байцамі заняў рубеж пры пера- праве праз р. Свіслач каля в. Свіслач Асіповіцкага раёна і адбіваў контратакі ворага да падыходу падмацавання. Загінуў у гэтым баі.

СТРАЛЕЦ Фёдар Міхайлавіч. Герой Савецкага Саюза (24.3.1945 г.). Нарадзіўся 1.10.1910 г. у в. Навумаўка Карукоўскага раёна Чарнігаўскай вобласці. Украінец. На фронце з 1943 г. Радавы Ф. М. Стралец вызначыўся ў Беларускай аперацыі. 25.6.1944 г. у баі пад в. Вялікае Ляда Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці агнём з кулямёта падавіў тры агнявыя кропкі праціўніка. Пры гэтым ён знішчыў 14 гітлераўскіх салдат і даў магчымасць роце выбіць фашыстаў з замацаванага рубяжа і вызваліць вёску. Асаблівы гераізм, адвагу і мужнасць Ф. М. Стралец праявіў у баях за в. Заліцвінне Кіраўскага раёна. 26 чэрвеня 1944 г., адбіваючы неаднаразовыя атакі праціўніка, застаўшыся адзін каля кулямёта, ён знішчыў болыш 10 варожых салдат. Калі скончыліся патроны, Ф. М. Стралец вёў агонь з вінтоўкі, закідваў ворагаў гранатамі. Нарэшце, схапіўшы вінтоўку, забіў яшчэ трох гітлераўцаў, а афіцэра, які кінуўся на яго, задушыў рукамі. Сваім прыкладам ён натхняў байцоў на подзвігі, і заняты рубеж не быў аддадзены ворагу. У баях пад Мінскам 30.6.1944 г. агнём свайго кулямёта ён адбіў болын 10 контратак праціўніка, але і сам быў смяротна паранены. Пахавалі адважнага воіна ў адным з паркаў сталіцы Беларусі.

ЧАРНЫШ Аляксандр Іванавіч. Герой Савец- кага Саюза (24.3.1945 г.). Нарадзіўся ў 1917 г. у в. Кромавічы Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці. У 1935 г. скончыў Мар’інагорскі сельскагаспадарчы тэхнікум. У Чырвонай Арміі з 1938 г. Удзельнік савецка-фінляндскай вайны 1939 – 40 гг. У Вялікую Айчынную вайну з 1941 г. на Ленінградскім, Закаўказскім, Беларускім і 1-м Беларускім франтах. Камандзір стралковай роты А. I. Чарныш вызначыўся ў Беларускай аперацыі. 28.6.1944 г. рота пад яго камандаваннем каля г. п. Кіраўска атакавала ад- ступаючага праціўніка, знішчыла 170 і ўзяла ў палон 27 гітлераўцаў. 29.6.1944 г. рота зайшла ў тыл ворага і адрэзала яму шлях к адступленню па дарозе Бабруйск – Мінск, адбіла 14 контратак танкаў і пяхоты, знішчыла і ўзяла ў палон80 гітлераўцаў. А. I. Чарныш загінуў у гэтым баі. Яго імем названа адна з вуліц у г. п. Кіраўску, саўгас і школа на радзіме.

ШОМІН Аляксандр Канстанцінавіч. Герой Савецкага Саюза (24.3.1945 г.). Нарадзіўся 21.7.1906 г. у в. Малая Анікіна Ірбіцкага раёна Свярдлоўскай вобласці. Да вайны працаваў у калгасе. 3 жніўня 1941 г. на Заходнім, Цэнтральным, 2-м Беларускім франтах. Памочнік камандзіра стралковага ўзвода сяржант А. К. Шомін вызначыўся пры вызваленні Кіраўскага раёна.

26.6.1944      г. разгарэўся жорсткі бой за в. Старое Заліцвінне. Вораг тут добра замацаваўся, вёў няспынны агонь з дзотаў і траншэй. Старшы сяржант Шомін першым кінуўся ў атаку. Але руху наперад перашкаджаў ураганны кулямётны агонь з варожай агнявой кропкі, размешчанай на паўднёвым захадзе вёскі.

Узвод вымушаны быў залегчы. У гэты момант А. К. Шомін падпоўз да амбразуры дзота і сваім целам закрыў яе, прымусіўшы агнявую кропку змоўкнуць. Узвод рыўком кінуўся да варожага ўмацавання, знішчыў у ім 18 салдат і 2 афіцэраў праціўніка, 20 узяў у палон. Пасля бою А. К. Шомін быў пахаваны разам з загінуўшымі таварышамі ў вёсцы, за якую яны аддалі сваё жыццё. У 1958 г. яго астанкі перанесены і перазахаваны ў в. Хвайніца. Імем адважнага воіна названа адна з вуліц у г. п. Кіраўску, на яго радзіме ў г. Ірбіце ўстаноўлены бюст.

 

                                                                                                                                                                 Падрыхтавала В. Аудзеева

 

За мужнасць і гераізм

К. П. Арлоўскі, Е. У. Дабравольскі, А. I. Мельнікаў, Ф. П. Нікіцін,

А. М. Рабцэвіч, Р. А. Худалееў — гэтыя імёны ўраджэнцаў Кіраўшчыны добра вядомы за межамі раёна. За мужнасць і гераізм, праяўленыя ў гады Вялікай Айчыннай вайны, кожны з іх удастоены высокага звання — Герой Савецкага Саюза.

АРЛОЎСКІ Кірыла Пракопавіч. Адзін з кіраўнікоў партызанс  партызанскага руху на Беларусі ў годы грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнаў. Герой Сацыялістычнай Працы (1958). Нарадзіўся 30.1.1895 г. у в. Мышкавічы Кіраўскага раёна. У 1930 г. у в. Мышкавічы Кіраўскага раёна. У 1930 г.  скончыў Камуністычны універсітэт нацыянальных меншасцей Захаду імя Мархлеўскага ў Маскве. З 1915 г. у арміі. У пешую сусветную вайну на Заходнім фронце малодшы унтер-афіцэр. Член КПСС з 1918 г. З мая 1918 г. у Аршанскай надзвычайнай камісіі (ЧК). У чэрвені 1918 г. ў час акупацыі Беларусі германскімі  войскамі па заданні Бабруйскага падпольнага раённага камітэта РКП(б) арганізаваў і ўзначаліў партызанскі атрад. З снежня 1918 г. у Бабруйскай ЧК. У 1919 – 20 гг. вучыўся на курсах камсаставу ў Мінску, Магілёве, Маскве. У складзе падраздзяленняў курсатаў змагаўся супраць польскіх інтэрвентаў курсантаў  змагаўся супраць польскіх інтэрвентаў пад Барысавым, Бабруйскам, Полацкам, супраць войск Юдзеніча пад Петраградам. Пасля заканчэння першых Маскоўскіх кулямётных курсаў у 1920 г. камандзір атрада рудабельскіх партызан (псеўданім Ваня), якія дзейнічалі ў тыле польскіх інтэрвентаў; потым на падпольнай рабоце ў Коўне. У кастрычніку – снежні 1920 г. удзельнічаў у баях супраць войск Булак-Балаховіча. У 1922 – 25 гг. камандзір партызанскага атрада ў заходнебеларускім Палессі (псеўданім Аршынаў, Муха-Міхальскі). У 1930 – 36 гг. у органах ДПУ – НКУС Беларусі. Удзельнік нацыянальна-вызваленчай выйны ў Іспаніі (1936-39), саветнік партызанскага корпусу рэспубліканскай арміі. З 1939 г. памочнік дырэктара Арэнбургскага (Чкалаўскі) сельгасінстытута. У 1940 – 42 гг. аказваў дапамогу кітайскаму народу ў барацьбе супраць японскай агрэсіі. У чэрвені 1942 г. сфарміраваў і ўзначаліў разведвальна-дыверсійную групу НКДБ, якая 26.10.1942 г. была закінута на акупіраваную нямецка-фашысцкім захопнікамі тэрыторыю Беларусі і вырасла ў партызанскі атрад “Сокалы”. У красавіку-маі 1943 г. на базе атрада пад агульным камандаваннем Арлоўскага створаны 3 партызанскія атрады. 17.2.1943 г. група партызан на чале з Арлоўскім знішчыла з засады некалькі высокапастаўленых чыноўнікаў фашысцкай адміністрацыі (гл. артыкул “Машукоўскі бой”). У гэтым баі Арлоўскі быў цяжка паранены. З 1944 г. старшыня калгаса “Рассвет” Кіраўскага раёна, які хутка вырас у буйную шматгаліновую гаспадарку. Кандыдат у члены ЦК КПСС у    1956 – 61 гг., член ЦК КПБ з 1949 г., Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР з 1950 г., Вярхоўнага Савета БССР у 1947 – 51 гг. Памёр 13.1.1968 г. Узнагароджаны дзвюма залатымі зоркамі Героя, 5 ордэнамі Леніна, 2 ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга, медалямі. Імя Арлоўскага прысвоена калгасу “Рассвет”, Кіраўскай сярэдняй школе № 2, Магілёўскаму ПТВ механізацыі сельскай гаспадаркі ў в. Буйнічы; яго імем названы вуліцы ў Бабруйску, Ганцавічах, Кіраўску, Клецку, Ляхавічах, Магілёве; у Мышкавічах устаноўлены бюст Арлоўскаму.

 

ДАБРАВОЛЬСКІ Ерафей Уладзіміравіч. Генерал-лейтэнант (1945), Герой Савецкага Саюза (1945). Нарадзіўся 19.11.1903 г. у в. Шалаёўка. У Чырвонай Арміі з 1925 г. У 1931 г. скончыў Кіеўскае ваеннае пяхотнае вучылішча, у 1940 г. – курсы “Выстрел”, у 1947 г. – Вышэйшыя акадэмічныя курсы пры Ваеннай акадэміі Генштаба. З ліпеня 1941 г. на Заходнім, Калініскім, 1-ым Прыблтыйскім і 1-ым Беларускім франтах: камандзір палка, начальнік штаба, памочнік камандзіра, камандзір стралковай дывізіі, корпуса. Войскі 16-га стралковага корпуса на чале з Е.У. Дабравольскім вызначаліся ў студзені 1945 г. у баях на р. Вісла каля г. Казімеж (Польша) – прарвалі абарону і разграмілі праціўніка, знішчылі 549 гармат, 123 танкі, 100 самаходных гармат, 4011 аўтамашын, 200 матацыклаў, знішчылі каля 7160 і ўзялі ў палон 1270 гітлераўцаў. Да 1958 г. у Савецкай Арміі. У 1959 – 82 гг. у народнай гаспадарцы. Памёр 27.4.1987 г. Яго імем названа вуліца ў г. Жлобін.

 

 

МЕЛЬНІКАЎ Андрэй Іосіфавіч.  Герой Савецкага Саюза (1943). Нарадзіўся ў 1914 г. у в. Колбава. У 1936 г. скончыў Магілёўскі педтэхнікум, у 1941 г. Харкаўскае ваенна-палітэхнічнае вучылішча. На фронце з 1941 г. Намеснік камандзіра па палітчасцы капітан А.І. Мельнікаў вызначыўся пры вызваленні Украіны. У баях за г. Бахмач кіраваў агнём 4 гармат і знішчыў 2 танкі, самаходную гармату, каля 2 рот пяхоты. 26.9.1943 г. з групай разведчыкаў фарсіраваў Днепр на поўнач ад Кіева. Кіраваў боем, у якім былі знішчаны мінамётныя і супрацьтанкавыя батарэі, 4 кулямётныя кропкі, каля ўзвода пяхоты праціўніка. Загінуў у баі 29.10.1943 г. Яго імем названы школа ў в. Чыгірынка і вуліца у г. п. Кіраўск.

 

НІКІЦІН Фёдар Пракопавіч. Герой Савецкага Саюза (1945). Нарадзіўся 13.4.1913 г. у

в.Шпілеўшчына. Удзельнік пахода ў Заходнюю Беларусь у 1939 г., савецка-фінляндскай вайны 1939 – 40 гг. 3 1943 г. партызан 540-га асобнага партызанскага атрада Магілёўскай вобласці, з 1944 г. на фронце. Камандзір стралковага аддзялення, сяржант Ф. П. Нікіцін вызначыўся ў баі пры вызваленні Чавускага раёна ў чэрвені 1944 г. На чале аддзялення прабраўся ў тыл ворага і знішчыў каля 100 гітлераўцаў. Аддзяленне трапіла ў акружэнне. Астаўшыся адзін, Ф. П. Нікіцін адбіваў атакі праціўніка. Пасля вайны працаваў старшынёй калгаса «Чырвоны маяк» Кіраўскага раёна, на Бабруйскім дрэваапрацоўчым камбінаце. Памёр 3.11.1979 г.

РАБЦЭВІЧ Аляксандр Маркавіч. Герой Са- вецкага Саюза (1944). Нарадзіўся 14.3.1898 г. у в. Лазовая Буда. Адзін з кіраўнікоў партызанскага руху на Беларусі. У арміі з 1916 г., у Чырвонай Арміі з 1918 г. У 1920 г. скончыў школу камсаставу Чырвонай Арміі. Удзельнік грамадзянскай вайны, нацыянальна рэвалюцыйнай вайны ў Іспаніі 1936 – 39 гг. У Вялікую Айчынную вайну на фронце з 1941 г.; удзельнік абароны Масквы, камандзір роты асобнай мотастралковай брыгады асобага прызначэння. 3 ліпеня 1942 г. камандзір дыверсійнага партызанскага атрада «Храбрацы», сіламі якога праведзены 218 дыверсій, спушчаны пад адхон 91 варожы эшалон з жывой сілай і тэхнікай ворага, знішчана і пашкоджана 90 паравозаў, 810 вагонаў і платформаў, 24 танкі, 23 бронемашыны, 102 аўтамабілі, браняпоезд, 5 шашэйных мастоў, узарваны склад авіябомбаў, разгромлены 2 паліцэйскія гарнізоны, забіта і паранена каля 3500 салдат і афіцэраў праціўніка. У 1945 – 52 гг. у органах Дзяржбяспекі БССР. Памёр 11.4.1961 г. Імем А. М. Рабцэвіча названы вуліца і завулак у г. п. Кіраўск.

ХУДАЛЕЕЎ Рыгор Аляксандравіч. Герой Са- вецкага Саюза (1944). Нарадзіўся 22.2.1902 г. у в. Ізабеліна. У 1914 – 24 гт. працаваў у сельскай гаспадарцы. У Чырвонай Арміі з 1924 г. У 1930 г. скончыў Аб’яднаную беларускую ваенную школу імя ЦВК БССР. У верасні-кастрычніку 1939 г. камендант г. Брэста. На фронце з 1941 г.: удзельнік абароны Нясвіжа, Слуцка, Крычава, Клімавіч, Маскоўскай бітвы, вызвалення Беларусі, Літвы, Латвіі, Полыпчы. Палкоўнік Р. А. Худалееў вызначыўся ў Віцебска – Аршанскай аперацыі 1944 г. Пад яго камандаваннем артылерысты стралковай дывізіі ўдзельнічалі ў прарыве абароны ворага на тэрыторыі Сіроцінскага раёна, г. фарсіравалі Заходнюю Дзвіну ў раёне в. Шарыпіна, вызвалялі Бешанковічы, Лепель, Докшыцы. Да 1955 г. на розных пасадах у Беларускай і Прыбалтыйскай ваенных акругах, групе савецкіх войск у Германіі. Памёр 4.7. 1964 г.                                                                                                                                                                                            

                                                                                                                                Падрыхтавала В.Аўдзеева                       

 

АРГАНІЗАТАРЫ І КІРАЎНІКІ ПАРТЫЗАНСКАГА РУХУ Ў ВЯЛІКУЮ АЙЧЫННУЮ ВАЙНУ

 

АРЛОЎСКІ Кірыла Пракопавіч (гл. артыкул «За мужнасць і гераізм»).

БАРКОЎСКІ Сямён Дзямідавіч. Адзін з кі- раўнікоў партызанскага руху ў Магілёўскай воб- ласці. Нарадзіўся 10.5.1916 г. у в. Курганы Кі- раўскага раёна. Пасля заканчэння Любоніцкай сямігодкі ў 1933 – 36 гг. на гаспадарчай рабоце: бухгалтар, старшыня калгаса «Чырвоныя Курганы». 3 1937 г. у Чырвонай Арміі, скончыў Вільнюскае пяхотнае вучылішча (1941). Са жніўня 1941 г. у партызанах: камандзір групы разведкі, памочнік камандзіра, са жніўня 1943 г. каман дзір атрада, у кастрычніку 1943 г. – чэрвені 1944 г. камандзір 537-га партызанскага палка. У 1964 – 76 гг. на гаспадарчай рабоце. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Чырвонага Сцяга, медалямі. Памёр 2.2.1977 г.

ДАБРАВОЛЬСКІ Фядос Філімонавіч. Адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў Магілёўскай вобласці. Нарадзіўся 9.12.1909 г. у в.     Падрэчча Кіраўскага раёна. У 1930 г. скончыў Рагачоўскае педвучылішча, у 1950 г. Рэспубліканскую партшколу пры ЦК КП(б)Б. 3 1929 г. на педагагічнай рабоце ў Гомельскай вобласці. У партызанах з ліпеня 1941 г.: палітрук узвода, роты, з ліпеня 1943 г. камісар атрада, у кастрычніку 1943 г. – чэрвені 1944 г. – 537-га партызанскага палка. У 1944 – 71 гг. другі сакратар Кіраўскага, Расонскага РК КП(б)Б, старшыня калгаса імя Леніна. Узнагароджаны двума ордэнамі Чырво- нага Сцяга, Айчыннай вайны 1-й ступені, медалямі.

КОМАР Герасім Лявонцьевіч. Нарадзіўся 20.3.1904 г. у в. Букіно Кіраўскага раёна. 3 1918 г. працаваў дарожным майстрам, начальнікам дарожнага ўчастка, намеснікам начальніка ўпраўлення шашэйных дарог у Бабруйску, Го- мельскай і Магілёўскай абласцях. У 1937 г. рэпрэсіраваны, праз год выпушчаны з турмы. У вайну на Заходнім фронце ў якасці камандзіра батальёна. У партызанах з красавіка 1942 г.: камісар атрада, са снежня 1942 г. – 2-й Клічаўскай партызанскай брыгады, у сакавіку – ліпені 1943 г.–9-й Кіраўскай партызанскай брыгады. 3 лютага 1943 г. член, у ліпені 1943 – чэрвені 1944 гг. сакратар Кіраўскага падпольнага РК КП(б)Б, адначасова з красавіка    1944 г. член Магілёўскага падпольнага абкома КП(б)Б. Пасля вайны на партыйнай, савецкай, адміністрацыйна-гаспадарчай рабоце. Узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны 1-й і 2-й ступеняў, Чырвонай Зоркі, медалямі. Памёр 19.10.1964 г

 МІХАЛАП Макей Севасцьянавіч. Нарадзіўся ў 1917 г. у в. Кострыцкая Слабодка Кіраўскага раёна. У партызанах са снежня 1941 г.: радавы, намеснік камандзіра, у красавіку 1942 г. – маі 1944 г. камандзір 620-га партызанскага атрада імя В. I. Чапаева, адначасова ў лістападзе 1942 г. – маі 1943 г. камандзір 5-й Клічаўскай партызанскай брыгады. У кастрычніку 1943 г. па загаду БШПР атрад перадыслацыраваўся ў Клецкі раён Баранавіцкай вобласці. Загінуў пры аварыі самалёта на партызанскім аэрадроме 30 мая 1944 г.

РАБЦЭВІЧ Аляксандр Маркавіч (гл. артыкул «За мужнасць і гераізм»).

РУДАК Аркадзь Дзянісавіч. Дзяржаўны і пар- тыйны дзеяч БССР, генерал-маёр (1966), заслужаны работнік культуры БССР (1980). Нарадзіўся 25.12.1911 г. у в. Валосавічы Кіраўскага раёна. У 1948 г. скончыў ВПШ пры ЦК КП(б)Б. 3 1930 г. на савецкай і камсамольскай рабоце ў Бабруйскім раёне. 3 1937 г. у Чырвонай Арміі, з 1939 г. першы сакратар Гомельскага абкома ЛКСМБ. 3 19.8.1941 г. да 26.11.1943 г. – першы сакратар Гомельскага падпольнага абкома ЛКСМБ, адначасова член Гомельскага падпольнага абкома КП(6)Б і штаба Гомельскага партызанскага злучэння. 3 1944 г. на партыйнай і савецкай рабоце. Дэпутат ВС БССР у 1951 – 71 гг. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны 1-й ступені, Працоўнага Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, многімі медалямі. Аўтар мемуараў «Экзамен на сталасць» (1981).

СВІРЫД Сцяпан Іванавіч. Адзін з кіраўні- коў партызанскага руху ў Магілёўскай вобласці. Нарадзіўся 2.8.1913 г. у в. Стаўпішчы Кіраў- скага раёна. У 1931—35 гг. на гаспадарчай рабоце ў Бабруйскім раёне. Удзельнік савецка-фінлянд- скай вайны 1939 — 40 гг. 3 чэрвеня 1941 г. на За- ходнім фронце. 3 красавіка 1942 г. камандзір атрада, у сакавіку — ліпені 1943 г. — 9-й Кіраў- скай партызанскай брыгады, у ліпені 1943 г. — чэрвені 1944 г. — Кіраўскай ваенна-аператыўнай групы, адначасова член Кіраўскага падпольнага РК КІ1(б)Б. У 1944 — 73 гг. на партыйнай, са- вецкай і прафсаюзнай рабоце.

СМАГІН Дзмітрый Анісімавіч. Адзін з кі- раўнікоў партызанскага руху ў Магілёўскай воб- ласці. Нарадзіўся 5.5.1908 г. у с. Смагіна Лівенскага раёна Арлоўскай вобласці. Працоўную дзейнасць пачаў у 1925 г. рабочым хлебазавода ў г. Сумы. 3 1930 г. у Чырвонай Арміі. У 1934 г. скончыў Сумскае артылерыйскае вучылішча. У гады вайны на Заходнім фронце, удзельнічаў у абароне Масквы. У партызанах з чэрвеня 1942 г.: камісар атрада, у чэрвені 1942 г. – чэрвені 1943 г. 8-й Круглянскай партызанскай брыгады, у кастрычніку 1943 г. – лютым 1944 г.    810-га партызанскага палка. Пасля вайны на партыйнай, савецкай, педагагічнай рабоце. Уз- нагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны 2-й ступені, медалямі. Памёр 4.12. 1986 г.

ХАЦКЕВІЧ Андрэй Антонавіч. Нарадзіўся 2.7.1909 г. у в. Старое Заліцвінне Кіраўскага раёна.

3 1933 г. на партыйнай і савецкай рабоце. 3 ліпеня 1941 г. у тыле ворага: радавы, камандзір партызанскай групы, палітрук роты атрада імя Кірава. 3 25.8.1943 г. да 10.7.1944 г. – сакратар Целяханскага падпольнага РК КП(б)Б, рэдактар падпольнай газеты «Авангард». У 1944 – 47 гг. сакратар Целяханскага РК КП(б)Б, у 1947 – 59 гг,– на гаспадарчай рабоце. Памёр 8.6.1976 г.

ХРАМОВІЧ Георгій Антонавіч. Нарадзіўся 22.11.1908 у в. Ахоцічы Кіраўскага раёна. У 1930 – 32 гг. у Чырвонай Арміі, потым на партыйнай і гаспадарчай рабоце. У 1940 – 41 гг. сакратар Чэрыкаўскага РК КП(6)Б. 3 пачатку вайны камандзір батальёна Чэрыкаўскага народнага апалчэння. У ліпені – снежні 1941 г. і чэрвені – кастрычніку 1943 г. – сакратар Чэрыкаўскага падпольнага РК КП(б)Б, адначасова са жніўня 1941 г. камандзір Чэрыкаўскага партызанскага атрада, у чэрвені – верасні 1942 г. – камісар 620-га партызанскага атрада імя В. I. Чапаева. 3 кастрычніка 1942 г. камісар, з лютага да жніўня 1943 г. – камандзір 720-га партызанскага атрада. У 1943 – 56 гт. на партыйнай і савецкай рабоце. Аўтар кніг «Зарава над Сожам» (1971), «Тры партызанскія гады» (2 выд. 1981). Ганаровы грамадзянін г. Чэрыкава. Памёр 5.3.1985 г.

ЯЗЫКОВІЧ Фёдар Міхайлавіч. Нарадзіўся 18.2.1903 г. у в. Старое Заліцвінне Кіраўскага раёна. У 1936 г. скончыў Вышэйшую камуністьічную сельскагаспадарчую школу Беларусі імя Леніна. 3 1923 г. на савецкай, прафсаюзнай, культурна-асветнай і педагагічнай рабоце на Магілёўшчыне і Міншчыне. 3 1939 г. загадчык аддзела, з 1941 г. — другі сакратар Палескага абкома КП(б)Б. Са жніўня 1941 г. у Чырвонай

Арміі на Цэнтральным, Паўднёва-Заходнім, Бранскім франтах. 3 лютага 1943 г. упаўнаважаны ЦК КП(6)Б па Палескай вобл., з 9.2. да 7.4.1943 г. першы сакратар Палескага падпольнага абкома КП(6)Б, камандзір Палескага партызанскага злучэння. Загінуў 7.4.1943 г. у баі. Яго імем названы вуліцы ў Мазыры, Калінкавічах, г. п. Акцябрскі, Мазырская СШ № 6. На месцы яго гібелі (паміж чыгуначнымі станцыямі Брылёва і Старушкі па лініі Калінкавічы – Лунінец) пастаўлены абеліск, на будынку чыгуначнай станцыі Старушкі ўстаноўлена мемарыяльная дошка.

                                                                                                                                                                                          

 Падрыхтавала В. Аўдзеева

Поўны кавалер ордэна Славы

Ураджэнец в. Дваранінавічы Кіраўскага раёна Рыгор Мікалаевіч Міткевіч з 1944 г. ваяваў у саставе 1-га Беларускага фронту. Першы раз камандзір сталковага аддзялення вызначыўся 15.8.1944 г. у баях за плацдарм на левым беразе р. Вісла. Яго мужнасць была адзначана 6.2.1945 г. пры фарсіраванні р. Одэр. Засталіся памятнымі і такіядаты: 21.4.1945 г. у баі Р. М. Міткевіч выратаваў камандзіра ўзвода, 23.4.1945 г. ён на чале ўзвода першы дасягнуў лініі абароны праціўніка і адбіў 3 контратакі, 27.4.1945 г. у баі за населены пункт з 5 бай- цамі знішчыў 18 гітлераўцаў. Пасля вайны працаваў у калгасе «Чырвоны баец». Памёр 18.10.1959 г.

 

 

Удзельнікі Парада Перамогі

АСТРОЎСКІ Аляксей Сцяпанавіч. Нарадзіўся ў 1919 г. у в. Ігнацоўка Кіраўскага раёна. Працаваў у сельскай гаспадарцы, рабочым лесасплаўучастка ў в. Любонічы. 3 1939 г. у Чырвонай Арміі. У гады Вялікай Айчыннай вайныкамандзір гарматы, агнявога ўзвода гаўбічнай батарэі. Першае баявое хрышчэнне А. С. Астроўскі прыняў у раёне горада Рыбніца на Днястры. Потым абараняў Маскву, удзельнічаў у прарыве блакады Ленінграда, вызваляў Ноўгарад Остраў, Пскоў, Прыбалтыку, змагаўся ва Усходняй Прусіі, прымаў удзел у штурме Берліна. А. С. Астроўскі – удзельнік Парада Перамогі ў Маскве у 1945 г. У пасляваенны час працаваў старшынёй калгаса «Радзіма», старшынёй Любоніцкага сельскага Савета. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі і Айчыннай вайны 1-й ступені, Працоўнага Чырвонага Сцяга, Кастрычніцкай рэвалюцыі, медалямі. Памёр у 1978 г.

 

У зборніку ўспамінаў удзельнікаў Бер- лінскай аперацыі «Апошні штурм» Герой Савецкага Саюза, маршал артылерыі, былы камандуючы артылерыяй 1-га Беларускага фронту В. I. Казакоў прыводзіць расказ капітана Дацэнкі, камандзіра 3-й батарэі 121-й гаўбічнай брыгады 2-й артылерыйскай дывізіі:

«29 красавіка 1945 года я загадаў ка- мандзіру 1-га агнявога ўзвода старшыні А. С. Астроўскаму пераехаць на новую агнявую пазіцыю. Маршрут пралягаў праз пера- крыжаванне дзвюх вуліц, якія прастрэльваліся кулямётным агнём праціўніка. Град куль перагарадзіў дарогу гармаце. Тады старшына Астроўскі разам з чырвонаармейцам Русінавым вырашылі знішчыць варожы кулямёт. Прабіраючыся каля сцяны дома,

закідалі гранатамі.

Але ж на шляху да новай пазіцыі трактар механіка-вадзіцеля В. К. Асманава, які вёз гармату, трапіў пад агонь варожых «фаўстаў», страляўшых з дыстанцыі 100 – 150 метраў. Марудзіць нельга... Асманаў на поўным хаду і на вялікай хуткасці развярнуў гармату ў бок ворага. Старшына Астроўскі першым кінуўся да гарматы. Літаральна за некалькі хвілін гармата была гатова да бою. Узвод Астроўскага трыма снарадамі разбіў дом, з якога білі варожыя «фаусты».

Фотаздымак баявога разліку старшыны ўвайшоў ва ўказаны вышэй зборнік і шмат- томнае выданне «Гісторыя Вялікай Айчыннай вайны Савецкага Саюза 1941 –1945 гг.».

Л. Лукановіч

 

ЧМЫХУНОЎ Рыгор Пятровіч. Нарадзіўся ў 1921 г. у в. Кабылянка Кіраўскага раёна. У гады Вялікай Айчыннай вайны знаходзіўся ў саставе штурмавой гвардзейскай 306-й Ніжне-Дняпроўскай Чырванасцяжнай дывізіі, якая ўдзельнічала ў баях на Курскай дузе, у вызваленні Крывога Рога, Адэсы, Румыніі, Чэхаславакіі. Р. П. Чмыхуноў здзейсніў 118 баявых вылетаў. Апошні з іх з заданнем перашкодзіць немцам адступаць у Альпы ён зрабіў з аэрадрома ў Вінер-Нейштаце ў шэсць гадзін вечара 9 мая, калі салдаты святкавалі Перамогу.Пасля вайны Р. П. Чмыхуноў пражываў у г. Першамайску Нікалаеўскай вобласці. Узнага- роджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны 1-й ступені.

У мемуарах, якія ў 1958 г. апублікаваў маршал авіяцыі, Герой Савецкага Саюза В. Судзец, адзначаецца мужнасць і баявое май- стэрства адважнага лётчыка: «Штурмавікі, якія вялі лётчыкі Чмыхуноў і Зубко, у густым тумане зрабілі выключна смелы налёт на чыгуначны раз’езд Зялёны Гай і разбілі там гітлераўскі эшалон з баявой тэхнікай і жывой сілай».

 

Вогненнымі дарогамі вайны

Звыш пяці тысяч кіраўчан змагаліся на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Яны абаранялі Маскву і Ленінград, удзельнічалі ў Сталінградскай і Курскай бітвах, вызвалялі родную Беларусь, народы Еўропы, штурмавалі Берлін. I куды б ні кідалі франтавыя дарогі, яны ваявалі самааддана, не шкадуючы ні сіл, ні жыцця. Многія з іх узнагароджаны ордэнамі і медаляміАб баявым шляху некаторых абаронцаў Радзімы знойдзены болыш падрабязныя звесткі.

БУСЕЛ Сцяпан Апанасавіч. 3 першых дзён вайны змагаўся ў складзе мотастралковага баталь- ёна 16-й асобнай танкавай брыгады. За праяўленую мужнасць пры абароне г. Волхава і Волхаўскай гідраэлектрастанцыі восенню і зімой 1941 – 42 гг. атрымаў першую баявую ўзнагароду – медаль «За адвагу». У якасці камандзіра мінамётнага разліку, узвода, роты С. А. Бусел удзельнічаў у многіх баях. За ўмелае кіраўніцтва падраздзяленнем, праяўленыя храбрасць і адвагу пры прарыве блакады г. Ленінграда быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. За ўдзел у разгроме групы армій «Поўнач», вызваленне Ленінградскай і Калінінскай абласцей атрымаў другі ордэн Чырвонай Зоркі. Чацвёртую баявую ўзнагароду – ордэн Айчыннай вайны 2-й ступені С. А. Бусел атрымаў за ўдзел у вызваленні Прыбалтыкі.

БЯЛЯЎСКІ Віктар Апанасавіч. Прайшоў ба- явы шлях ад Масквы да Берліна, неаднаразова глядзеў смерці ў твар. Нават калі лічылі загі- нуўшым, вяртаўся ў строй. Мае чатырнаццаць узнагарод, сярод якіх ордэн Чырвонага Сцяга, тры ордэны Чырвонай Зоркі, два Айчыннай вайны.

ЗАЙЦАЎ Канстанцін Дзмітрыевіч. Першы бой, у якім ён удзельнічаў, адбыўся на Магілёўшчыне. Шлях на захад пачаў з берагоў Волгі, вызваляў Гомелышчыну, Польшчу, потым – штурм Берліна і вызваленне Прагі. 9 мая 1945 г. быў цяжка паранены, доўга лячыўся. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 19 красавіка 1945 г. гвардыі маёр К. Д. Зайцаў узнагароджаны ордэнам Кутузава 2-й ступені. Гэта адна з пяці высокіх баявых узнагарод, якія ён атрымаў.

ЗУБАЎ Аляксей Іванавіч. У чэрвені 1943 г. юнаком прыйшоў у партызанскі полк № 20 імя   I. В. Сталіна. А ў лістападзе ўдзельнічаў у аперацыі па разгрому варожага эшалона на чыгунцы Брэст – Масква, за што быў узнагароджаны медалём «За адвагу». Пасля злучэння з часцямі Чырвонай Арміі добраахвотнікам уступіў у яе рады і ў складзе 12-й гвардзейскай дывізіі вызваляў Брэст, Рыгу, Варшаву, удзельнічаў у штурме Берліна. Вайну закончыў на Эльбе камандзірам кулямётнага разліку. Тройчы паранены. Узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені, медаляміІВАНІЦКІ Іван Гаўрылавіч. Абараняў Маскву, прымаў удзел у Арлоўска-Курскай бітве, вызваляў Кіраўскі раён, Мінск. У складзе знішчальнага супрацьтанкавага дывізіёна змагаўся пад Беластокам, фарсіраваў раку Нараў, браў Кенігсберг, удзельнічаў у наступленні савецкіх войскаў на Берлінскім напрамку. Дзень Перамогі сустрэў у Брандэнбургу. Ратны шлях адважнага воіна адзначаны ордэнамі Чырвонай Зоркі і Айчыннай вайны 2-й ступені, медалямі.

ІВАНІЦКІ Сцяпан Сцяпанавіч. Прайшоў франтавымі дарогамі ад Целяхан да Эльбы. Пад Магілёвам знішчаў варожыя дэсанты. Потым былі Курская дуга, Арол, родная Беларусь. У складзе 737-га аўтамабільнага батальёна вызваляў Кіраўскі раён. Вайну закончыў на Эльбе.

ІЛЫН Пётр Мікалаевіч. Яго баявы шлях пачаўся на Паўднёва-Заходнім фронце. 3 1942 г. намеснік эскадрыллі штурмавой авіяцыі, камандзір эскадрыллі штурмавікоў на 2-м Беларускім фронце. За ўзорнае выкананне баявых заданняў, асабістую мужнасць ён узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 2-й ступені, медалём. У мірны час прысвяціў сябе вайсковай службе.

КАВАЛЕНКА Міхаіл Рыгоравіч. Яго першы бой быў пад Беластокам. За мужнасць і адвагу, праяўленыя пры вызваленні Варшавы, быў узна- гароджаны медалём «За адвагу». У мінамётнай роце ён быў карэкціроўшчыкам агню. Аднойчы на тэрыторыі Польшчы пад шквальным агнём ворага іх падраздзяленне несла вялікія страты. Калі загінуў кулямётны разлік, становішча стала крытычным. Тады Міхаіл падпоўз да кулямёта і той зноў запрацаваў. Усе атакі ворага былі адбіты. За гэты подзвіг М. Р. Каваленка быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга. Пазней да гэтай узнагароды прыбавілі ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені, медалі.

КАНАПЛЁЎ Іван Фёдаравіч, Вялікую Айчынную вайну сустрэў на граніцы з Фінляндыяй, дзе служыў у 474-м зенітным палку. Былі жорсткія, кровапралітныя баі пад Выбаргам, на Пскоўскім напрамку пры адступленні да г. Луга. У складзе 47-й артылерыйскай брыгадьт абараняў г.     Ленінград. Пасля прарыву блакады франтавыя дарогі прывялі да Нарвы, Пскова, Выбара. Узна- гароджаны ордэнам Айчыннай вайны 2-й ступені

КЛІМОВІЧ Конан Антонавіч. Удзельнічаў у абароне Магілёва, Арла, Масквы, у баях на Паўночна-Заходнім і Прыбалтыйскім франтах, у вызваленні Беларусі. Быў тройчы паранены. Баявыя ўзнагароды – ордэны Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 1-й ступені, Славы 3-й ступені, медаль

ЛАГОЙКА Андрэй Максімавіч. Абараняў Маскву на Валакаламскім і Мажайскім напрамках, вызваляў Полышчу, Чэхаславакію, прымаў удзел  у Берлінской аперацыі. Прайшоў шлях ад салдата да афіцэра. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 2- й ступені, медалямі.

ЛАЎРЫНЕНКА Васіль Васілевіч. Служыў у 414-м аўтабронетанкавым батальёне 8-й арміі Прыбалтыйскай асобай ваеннай акругі. У 1941 – 43 гг. на фронце ў якасці намесніка, потым палітрука роты. У баях пад Ноўгарадам атрымаў цяжкае раненне. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 1-й і 2-й ступеняў, пасля вайны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга, медалямі.

МУРАШКА Аляксей Сяргеевіч. Вайну суст- рэў будучы курсантам Лепельскага мінамётнага вучылішча. Удзельнічаў у абароне Масквы. Пад Навафамінскам         быў цяжка паранены. Пасля

шпіталю трапляе ў г. Алма-Ата камандзірам батарэі 160-га асобнага мінамётнага дывізіёна 38-й стралковай дывізіі, якую ў пачатку сакавіка 1942 г. перакінулі пад г. Харкаў. За ўдзел у Сталінградскай бітве А. С. Мурашка быў узнагароджаны медалём «За баявыя заслугі». Удзельнічаў у вызваленні Украіны, Малдавіі, Румыніі, Балгарыі,  Югаславіі, Венгрыі. Вайну закончыў у Аўстрыі. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 1-й ступені, двума ордэнамі Айчыннай вайны 2-й ступені, медалямі.

ПАТАПАЎ Пётр Фядосавіч. Першы бой пры- няў пад Смаленскам. Змагаўся пад Вязьмай, Ле- нінградам. Двойчы быў цяжка паранены. Узнага- роджаны ордэнам Чырвонай Зоркі і медалямі.

ПАТАПЕНКА Аляксей Паўлавіч. 3 часці, у якой ён ваяваў, у праўленне калгаса Стараселле прыйшло пісьмо:

«Дарагія сябры!

Вы вырасцілі свайго сына, героя Перамогі Аляксея Паўлавіча Патапенку. Знаходзячыся ў радах Чырвонай Арміі, ён мужна і храбра змагаўся з нямецкімі захопнікамі. Неаднаразова хадзіў у тыл ворага і мужна адбіваў варожыя атакі. 25 красавіка 1945 года, калі фашысты пайшлі ў контратаку, Патапенка асабіста знішчыў 6 гітлераўцаў і афіцэра, а 9 салдат узяў у палон. За гэта камандаванне аб’явіла яму падзяку і прадставіла да ўрадавай узнагароды. I такіх подзвігаў шмат на рахунку Патапенкі. Просім гэтае пісьмо зачытаць перад калгаснікамі...»

Пісьмо было перададзена на памяць яго жонцы і дзецям

ПАЎЛОЎСКІ Аляксандр АляксандравічЗ першых дзён вайны да яе пераможнага завяршэння правёў за рулём машыны ЗІС-5. Падвозіў снарады да танкаў, пад бамбёжкамі эвакуіраваў у тыл цяжкапараненых. Удзельнічаў у бітве пад Арлом, вызваляў ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў Беларусь, Полынчу, у складзе 34-й асобай аўтароты 129-й танкавай брыгады фарсіраваў Днепр і Сож, удзельнічаў у штурме Берліна. Узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, медалямі

ПІНЧУК Павел Максімавіч. У першыя дні вайны, будучы курсантам Мінскага пяхотнага ву- чылішча, тушыў пажары, змагаўся з дыверсантамі, дапамагаў эвакуіраваць дзяржаўную маёмасць. Потым ваяваў на Калінінскім, 2-м Прыбалтыйскім франтах. У мірныя часы каля 30 гадоў аддаў вайсковай службе – стаў ветэранам касмадрома Байканур, членам федэрацыі касманаўцікі. Узнагароджаны ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 2-й ступені, «Знак Пашаны», медалямі.

САЛАЎЁЎ Васіль Прохаравіч. 3 першага да апошняга дня вайны знаходзіўся на фронце, быў тройчы паранены, кантужаны. Сталінград і фар- сіраванне Дняпра, Курская дуга і Будапешт – вось далёка не поўны пералік яго баявых паходаў. Трыццаць гадоў аддаў палкоўнік В. П. Салаўёў вайсковай службе. Мае 18 урадавых узнагарод, сярод якіх ордэны Аляксандра Неўскага і Багдана Хмяльніцкага, два ордэны баявога Чырвонага Сцяга і два Чырвонай Зоркі.

ТРАЦЭЎСКІ Уладзімір Адамавіч. Быў ма-

білізаваны ў пачатку вайны і болыш двух гадоў ваяваў на Заходнім фронце. Пасля заканчэння ў 1944 г. Мурамскага ваеннага вучылішча сувязі ваяваў на білізаваны ў пачатку вайны і болын двух гадоў ваяваў на Заходнім фронце. Пасля заканчэння ў 1944 г. Мурамскага ваеннага вучылішча сувязі ваяваў на 1-м і 3-м Беларускіх франтах, каманда- ваў ротай сувязі. Узнагароджаны двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, Айчыннай вайны 1-й і 2-й ступе- ні, медалямі.

ЦІХАНАВЕЦ Уладзімір Фядосавіч. Калі пачалася вайна, працаваў на ваенным заводзе ў

г.Магілёве, трапіў у партызаны. Потым ваяваў на подступах да р. Одэр, дзе за знішчэнне варожа- га кулямётнага разліку быў узнагароджаны меда- лём «За адвагу». Пасля захопу ў палон двух ня- мецкіх афіцэраў — «языкоў» на грудзі салдата з’явіўся ордэн Славы 3 й ступені. Яго франтавыя дарогі прайшлі праз Беларусь, Прыбалтыку, Полынчу. Быў цяжка паранены. Адзначаны так- сама ордэнам Айчыннай вайны 1-й ступені, ін- шымі ўзнагародамі.

 

Падрыхтавала В. Аўдзеева

3 архіўных крыніц

Па меры таго як вайна кацілася на захад і набліжаўся доўгачаканы дзень перамогі над лютым ворагам, усё бачней станавіліся незлічонасць людскіх і матэрыяльных страт, вынікі акупацыйнага рэжыму. На вызваленых тэрыторыях ствараліся камісіі, якія дакументальна канстатавалі жудасныя факты знішчэння людзей, гарадоў і вёсак.

АКТ КАМІСІІ ВАЕННАСЛУЖАЧЫХ ЧЫРВОНАЙ АРМІІ I ЦЫВІЛЬНАГА НАСЕЛЬНІЦТВА АБ МАСАВЫМ ЗНІШЧЭННІ ПТЛЕРАЎЦАМІ СТАРЫХ, ЖАНЧЫН I ДЗЯЦЕЙ У КАНЦЛАГЕРАХ ПАБЛІЗУ ВЁСАК ХОЛМА I МЯДЗВЕДАЎ ДАМАНАВІЦКАГА РАЁНА ПАЛЕСКАЙ ВОБЛАСЦІ Ў САКАВІКУ 1944 г.

18 сакавіка 1944 г.

...Засяленне лагераў пачалося гітлераўцамі ў першай палове сакавіка 1944 г. Сюды пад канвоем прыганялі жанчын з груднымі дзецьмі, старых, падлеткаў і дзяцей. Гэта – савецкія людзі, выгнаныя немцамі з нашых гарадоў і вёсак пры адступленні гітлераўскай арміі. У лагеры № 1 змяшчаліся 9 тыс. чалавек, у лагеры № 2 – да 40 тыс.; сярод іх не менш 70 прац.(энтаў) старых і дзяцей. Як бачна, усё працаздольнае савецкае насельніцтва: мужчыны, жанчыны адбіраліся немцамі і ўганяліся ў Германію, а не здольныя працаваць напраўляліся ў лагеры. Сярод вызваленых з лагераў мелася нямала такіх, якіх пераводзілі з адных лагераў у другія па некалькі разоў. У ліку зняволеных былі жыхары Бабруйска, Жлобіна, раёнаў Палескай вобласці: Акцябрскага, Кіраўскага*, Парыцкага і інш.

У лагерах панавала самае дзікае самадурства і былі створаны нечалавечыя ўмовы існавання. Людзі не адважваліся нават выкапаць зямлянкі; пазбаўленыя ўсялякага харчавання, яны былі асуджаны на выміранне. Лагер знаходзіўся пад узмоцненай нямецкай аховай. У завею і дождж жанчыны, старыя і дзеці знаходзіліся пад адкрытым небам. Гітлераўцы забаранялі нават разводзіць агонь. У лагерах было шмат выпадкаў эпідэмічных захворванняў, абмарожаных. Знясіленыя голадам, празябнуўшыя ад холаду, прамоклыя ў балотах, людзі штодзённа паміралі масамі.

Па заявах зняволеных гэтых лагераў (72-гадовага старога Зайцава Лукі Лаўрынавіча з вёскі Беліца Жлобінскага раёна і многіх іншых) у лагеры № 1 штодзённа памірала да 60 чалавек, у лагеры № 2 да 100 чалавек. Знясіленыя не маглі капаць магілы; трупы памерлых па некалькі дзён ляжалі на паверхні зямлі ў размяшчэнні лагераў ці скідваліся фашыстамі ў роў каля калючай агароджы. За тры дні знаходжання ў лагерах толькі з адной вёскі Капусціна Кіраўскага раёна было расстраляна немцамі 6 чалавек. Забіты: Алешын Фадзей Піменавіч 70 год, Ганчароў Радзівон Канстанцінавіч 70 год, Іванова Марфа Рыгораўна 66 год, Іванова Анастасія Сцяпанаўна 42 гады...

Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии 1941 – 1944. Мн., 1963 г. С. 116 — 117.

АКТ ВАЕННАГА СЛЕДЧАГА I ЖЫХАРОЎ в. БОРКІ АБ РАССТРЭЛЕ МІРНЫХ ЖЫХАРОЎ I СПАЛЕННІ ПАСЁЛКАЎ

29     чэрвеня 1944 г.

Военный следователь в/ч 95 881 И майор юстиции Мазниченко, жители дер. Борки Кировского р-на Могилевской области Синицын Иван Евменович, 1899 года рождення, Неделькин Клим Денисович, 1898 года рождения, Сакадынец Анна Никитовна, 1921 года рождения, Сакадынец Мария Филипповна, 1912 года рождення, сего числа составили настоящий акт в нижеследующем.

В дер. Борки Кировского р-на Могилевской обл. немцы пришли примерно через неделю после начала войны. Деревня Борки состояла из 7 поселков: Пролетарский, Дзержинский, Красный Пахарь, Закриничье, Старые Борки, Долгополье, Хватовка. Во всех этих 7 поселках насчитывалось около трехсот дворов с населением 1738 человек. В 1942 г. летом партизаны начали свои действия против немцев, подрывали автомашины на шоссе, идушей из Бобруйска на Могилев. В мае месяце 1942 г. сгорело на шоссе 5 немецких машин. К нам в деревню пришли немцы, согнали всех жителей в школьный двор под предлогом на собрание.

___­­­­­­­­­­­­­­­

*Магілёўская вобл

Там отобрали 39 мужчин н одну женщину, увели в Чечевичи и... всех расстреляли. Закопалн в окопах. Мы нх потом искали. Жители д. Чечевичи нам рассказали, где они расстреляны н закопаны. Украдкой мы ходили, раскапывали место погребения. Среди трупов обнаружены были: Жданович Мартин Петрович, Касперов Нестор Якимович, Сакадынец Владимнр Лукич, Сакадынец Лука Семенович (сын н отец). Остальных не раскапывали, так как в этой яме было очень много трупов. Убийство указанных 40 человек было в последних числах сентября месяца 1941 года.

За подбитые машины немцы 15 нюня 1942 г. окружили на рассвете все поселки и д. Борки. В поселке Закриничье немцы всех начали выгонять из домов на окраину поселка, загоняли в каждый из домов по 8 человек, заставляли ложиться на пол в ряд по 4 человека, а второй ряд головы к головам первого ряда. Затем из автоматов расстреливали лежащих жителей. Из этого дома, закончив свое злодеяние, немцы переходили в другой дом н так расстреляли всех жителей – и старых, и малых. При этих злодеяниях живой осталась Сакадынец Наташа Федосовна, Дякова Анна Сергеевна. Они лежали между расстреливаемых, но были только ранены. Пролежав до ухода немцев, бежали из домов в рожь. Немцы, закончив расстрелы, принесли соломы на трут, положили ее н зажгли. Весь посёлок таким образом был сожжен, все жнтелн уничтожены. Во всех остальных 6 поселках в этот же день немцы учинили расправу по-иному. Заходили в каждый дом и, ничего не говоря, всех без разбора расстрелнвали – и старых, н малых. Расстреляли в этот день немцы одну тысячу семьсот человек – женшин, стариков, детей.

Закончив свою кровавую расправу к середине дня, немцы подожгли все 7 поселков. Все, в том числе и трупы расстрелянных, сгорели в этом пожаре. Из поселка Пролетарский от расстрела случайно уцелели Сакадынец Анна Никитовна, Сакадынец Миша, 1928 г. р., Бабицкая Марфа Ивановна. В других поселках... случайно спаслась Жданович Федора Миновна и ее сын Женя, 6 лет, Заграбанец Домна Ивановна.

Оставшиеся (в живых) жителн дер. Борки осенью 1942 г. сделали себе жилые дома. Немцы их сожгли. На следующнй год построили небольшие дома. Немцы опять нас сжигали. Так три раза нас сжигалн. Всем пришлось жнть в лесах н хорониться от немцев до прихода Красной Армии, т. е. до 26 июня 1944 года.

О вышеизложенном указанные жители и рассказали, дождавшись своего освобождения.

 

 Военный следователь в/ч 95881 14 майор юстиции  (Мазниченко)

мг           г:                                                (С а к а д ы н е ц)

Жители д. Борки:                                  (Сакадынец)

(Неделькин)

(Синицын)

Дзяржаўны архіў Магілёўскай вобласці, ф. 306, воп. 1, спр. 10, л. 84.

АКТ УПАЎНАВАЖАНАГА КІРАЎСКАГА РА НКУС I СВЕДАК-ВІДАВОЧЦАЎ

АБ ВЫВАЗЕ МІРНЫХ ЖЫХАРОЎ У ГЕРМАНІЮ

29     сакавіка 1945 г.

д.  Подречье

Мною, уполномоченным Кировского РО НКВД Кировского р-на Бобруйской обл. тов. Живоглод, в присутствии свидетелей и свидетелей-очевидцев д. Подречье Петруши Ефима Емельяновича и Петруши Александра Лаврентьевича составлен настоящий акт об угнани в Германию гр-н д. Подречье. 19 декабря 1942 г. прибыли в д. Подречье на автомашинах немцы совместно с полицией из Кирова, человек 40, и взяли под насильем 7 человек как партизанские семьи. Петрушу Николая Тимофеевнча, Мурашко Сергея Ефремовича и других увезли неизвестно куда.

В 1943 г. 13 декабря прибыли в д. Подречье немцы н полиция, окружили деревню, а другие ходили по домам и гнали под оружием в конец деревни людей, после чего грузили в машину и увезли на каторгу в Германию 30 человек.

8 июня 1944 г. также прибыли в д. Подречье немцы н полиция, приблизительно 150 че- ловек, вооруженные пулеметами н автоматами. Окружили деревню и ловили по домам граждан, грузили на машину и увезли в Германию как рабочую силу. Всех граждан угнал немец в Германию из д. Подречье 59 человек.

О чем и составили настояший акт.

Філіял Дзяржаўнага архіва Магілёўскай вобласці, г. Бабруйск, ф. 47, воп. 1, спр. 3.

3 АКТА ЎПАЎНАВАЖАНАГА КІРАЎСКАГА  РА  НКУС  I  СВЕДАК ВІДАВОЧЦАЎ АБ РАССТРЭЛЕ МІРНЫХ ЖЫХАРОЎ

30     сакавіка 1945 г.

д.  Любоничи

Мною, уполномоченным Кировского РО НКВД Алыко, в присутствии свидетелей- очевидцев Михолап Андрея Ивановича и Чижонок Марии Александровны д. Любоничи, Любоничского с/с, Кировского р-на, Бобруйской обл., составлен настояший акт на гр-н, расстрелянных немцами и полицией Любоничского гарнизона. Бургомистр Любоничской волости в июле м-це 1942 года вместе с полицией из Любоничского гарнизона в количестве 24 чел. собрали народ с д. Морховичи в количестве 28 чел. и с д. Власовичи – 24 чел., с д. Курганы – 7 чел. и с д. Любоничи – 67 чел. для массового сжигания.

Все указанные граждане были привезены в д. Любоничи в «питомник», где и были расстреляны. Всего было расстреляно свыше 200 человек в «питомнике».

На что и составили настоящи акт.

3 АКТА ЎПАЎНАВАЖАНАГА КІРАЎСКАГА РА  НКУС  I  СВЕДАК-ВІДАВОЧЦАЎ АБ СПАЛЕННІ МІРНЫХ ЖЫХАРОЎ

31 сакавіка 1945 г.

д.  Кострицкая Слободка

Мною, уполномоченным Кировского РО НКВД Алыко, в присутствии свидетелей- очевидцев Михолапа Федоса Юстыновича и Михолап Марии Васильевны д. Костричская Слободка, Козуличского с/с, Кировского р-на, Бобруйской обл. составлен настоящий акт на граждан, сожженных немцами и полицаями Кировского гарнизона, начальником сельхозкомендатуры. В июле месяце 1942 года вместе с карательным отрядом в количестве 400 человек собрано народу д. К. Слободка в количестве 150 человек для массового сжигания граждан. Все указанные граждане были приведены в д. К. Слободка в гумно, где и были сожжены.

На что и составлен настоящий акт.

ЗВЕСТКІ АБ НАНЯСЕННІ СТРАТ КІРАЎСКАМУ РАЁНУ НЯМЕЦКА ФАШЫСЦКІМІ АКУПАНТАМІ 3 30 ЧЭРВЕНЯ 1941 г. ПА 25 ЧЭРВЕНЯ 1944 г.

1. Всего нанесено ущерба народному хозяйству района на сумму – 548 631 221 р.
2. В т. ч. по народному образованию – 65 038 280 р.

а)из них по нач.(альным) школам – 60 589 970 р.

б)по сред.(ним) и НСШ – 4 448 310 р.

3. Уничтожено: а) жилых домов – 2749, б) надворных построек – 3614, в) машин и с/х орудий (штук) – 251, г) поголовья скота (голов): лошадей – 498, коров – 2843, молодняка КРС – 582, свиней – 3588, овец и коз – 3307, птицы разной – 27 485, пчел (семей) – 1613.

Філіял дзяржаўнага архіва Магілёўскай вобл., г. Бабруйск, ф. 47, воп. 1, спр. 3

НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА, ЗНІШЧАНЫЯ РАЗАМ
3 ЖЫХАРАМІ Ў ПЕРЫЯД ФАШЫСЦКАЙ АКУПАЦЫІ БЕЛАРУСІ I НЕ
АДНОЎЛЕНЫЯ ПАСЛЯ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

Назва населенага пункта	Колькасць напярэдадні вайны		Колькасць знішчаных		Заўвага
	двароў	насель- ніцтва	двароў	насель- ніцтва
пас. Доўгае Поле	20	135	20	135	чэрвень 1942
пас. Закрынічча	19	140	19	137	чэрвень 1942
пас. Чырвоны Араты	28	230	28	222	чэрвень 1942
пас. Пралетарскі	31	227	31	226	чэрвень 1942
пас. Хватаўка	42	285	42	285	чэрвень 1942

 

 

 

НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА, ЗНІШЧАНЫЯ РАЗАМ
3 ЖЫХАРАМІ Ў ПЕРЫЯД ФАШЫСЦКАЙ АКУПАЦЬІІ БЕЛАРУСІ
I АДНОЎЛЕНЫЯ ПАСЛЯ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

Назва населенага пункта	Колькасць напярэдадні вайны		Колькасць знішчаных		Заўвага
	двароў	насель- ніцтва	двароў	насель- ніцтва
Бераснёўка	52	150	52	22	ліпень 1942
Боркі	69	495	69	486	чэрвень 1942
Гогаль	39	156	39	22	ліпень 1942
Гарадзец	240	790	240	40	красавік 1942
п. Дзяржынскі	30	225	30	223	чэрвень 1942
Збышын	84	535	84	224	чэрвень 1942
Казулічы	336	1470	180	318	чэрвень 1942
Колбава	140	693	140	56	чэрвень 1942
Кострычы	180	793	172	51	чэрвень 1942
Кострыцкая
Слабодка	227	755	224	137	чэрвень 1942
Нямкі	138	670	138	36	ліпень 1942
Новы Гарадок	47	180	47	27	ліпень 1942
Ахоцічы	70	210	70	10	сакавік 1944
Пацава Слабада	430	1352	68	77	чэрвень 1942
Чыгірынка	117	587	117	14	жнівень 1942

 

 

 

 

НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА, ЗНІШЧАНЫЯ
3 ЧАСТКАЙ НАСЕЛЬНІЦТВА Ў ПЕРЫЯД ФАШЫСЦКАЙ
АКУПАЦЫІ БЕЛАРУСІ I НЕ АДНОЎЛЕНЫЯ ПАСЛЯ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

Назва населенага пункта	Колькасць напярэдадні вайны		Колькасць знішчаных		Заўвага
	двароў	насель- ніцтва	двароў	насель- ніцтва
Кабылянка	40	265	40	2	чэрвень 1942
Кокатава	20	125	20		чэрвень 1942
Хонава	120	745	120	17	чэрвень 1942

 

 

НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ КІРАЎСКАГА РАЁНА,

ЗНІШЧАНЫЯ 3 ЧАСТКАЙ НАСЕЛЬНІЦТВА Ў ПЕРЫЯД
ФАШЫСЦКАЙ АКУПАЦЫІ БЕЛАРУСІ I АДНОЎЛЕНЫЯ ПАСЛЯ ВАЙНЫ

 

 

Назва населенага пункта	Колькасць напярэдадні вайны		Колькасць знішчаных		Заўвага
	двароў	насель- ніцтва	двароў	насель- ніцтва

 

 

 

 

 

 

Ала	45	170	40	25	май 1944
Барчыцы	170	680	161	36	ліпень 1943
Галынаўка	26	130	26	2	чэрвень 1944
Грыбава Слабада	67	435	67	17	чэрвень 1942
Грыбавец	32	215	32	12	май 1943
Дабрыца	63	265	61	4	ліпень 1943
Даброціна	52	307	47	8	верасень 1943
Дубнякі	20	78	20	6	красавік 1944
Зеляніца	62	180	62	9	май 1944
Колас	10	27	60	17	май 1944
Каршукі	18	58	18	—	красавік 1944
Новы Юзін	30	193	30	14	чэрвень 1942
Перунава	22	113	22	1	жнівень 1943
Пясцова	63	344	59	35	верасень 1943
Пільнікі	25	163	25	2	чэрвень 1942
Падлужжа	27	135	27	7	чэрвень 1942
Пражэктар	36	212	31	5	лістапад 1943
Рудня	21	35	21	4	красавік 1944
Сяліба	9	21	9	—	ліпень 1942
Селішча	20	65	20	2	сакавік 1944
Стары Юзін	35	217	35	12	чэрвень 1942
Стража	50	170	50	3	красавік 1944
Чырвоная Гара	15	79	15	—	ліпень 1943
Шалаёўка	64	368	64	8	чэрвень 1942

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Друкуецца па кн.: Нацистская политика геноцида и  выжженной земли» в Белоруссии 1941-1944. Мн., 1984. С. 48, 210.

 

 

 

Доўгачаканыя дні

27 чэрвеня 1944 г. у в. Поплавы Клічаўскага раёна партызаны Кіраўскай ВАГ сустрэліся з воінамі Чырвонай Арміі, якія ў ходзе аперацыі «Баграціён» вызвалялі Беларусь ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Усе чакалі гэтых незабыўных хвілін. А 28 чэрвеня поўнасцю быў вызвалены Кіраўскі раён. 3 лясоў і балот у родныя мясціны вярталіся жыхары. Насельніцтва раёна з радасцю сустракала воінаў-вызваліцеляў, дзялілася з імі ўсім, чым толькі магло. У вызваленых населеных пунктах праводзіліся мітынгі, сходы, на якіх кіраўчане ўспаміналі жудасныя гады акупацыі, дзякавалі воінам, якія прынеслі доўгачаканую свабоду.

Адразу ж пасля вызвалення раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў пачалася работа па аднаўленню разбуранай вайной народнай гаспадаркі. 3 ліку партызан, пакінутых у тыле, прызначаліся кіруючыя і тэхнічныя работнікі ўсіх устаноў, арганізацый, прадпрыемстваў, МТС, калгасаў і саўгасаў, сельскіх саветаў. Былі створаны 3 пярвічныя партыйныя арганізацыі, якія аб’ядноўвалі 75 камуністаў. Пачала дзейнічаць раённая камсамольская арганізацыя, якая налічвала 252 члены ВЛКСМ. 12 ліпеня 1944 г. выйшаў першы пасляваенны нумар газеты «Кіравец», выпушчаны лістоўкі аб становішчы на фронце. Прыступілі да аднаўлення прамысловыя прадпрыемствы, на- вучальныя і медыцынскія ўстановы раёна.

3 архіўных крыніц

3 ДАКЛАДНОЙ  ЗАПІСКІ   ІНСТРУКТАРА  АДДЗЕЛА ШКОЛ  МАГІЛЁЎСКАГА АБКОМА  КП(б)Б  САКРАТАРУ  МАГІЛЁЎСКАГА  АБЛАСНОГА  КАМІТЭТА КП(6) БЕЛАРУСІ тав. I. Н. МАКАРАВУ.

21     л і п е н я 1944 г.

Мероприятия организационно партийной работы, проведенной РК КП(б)Б

Кировский РК и РИК начали работу по восстановлению советской власти 29/УІ – 44 г.

Из партизан еще в подполье был подобран партийный и советский аппараты: работников РК КП(б)Б – 10 чел., РК ЛКСМБ – 7, РИКа – 25 чел. Подобраны руководящие работники всех советских учреждений и частично специалисты. Почти полностью укомплектованы все учреждения и техническими работниками; некоторые специалисты и техработники брались в учреждения из местных жителей.

Выделены из числа партизан все 16 председателей сельских Советов и почти все секретари сельсоветов. Председатели колхозов назначались в большинстве своем уже не из партизан, а из местного населення. Всего подобрано председателей в 95 колхозах, оформление председателей в основном закончнлось к 7.7.1944 г. Почти везде уже есть счетоводы и бригадиры.

Организовано 2 МТС и 1 МТМ.

Всего коммунистов, взятых на партийный учет в районе, 75 человек; из них 52 члена КП(б)Б и 23 кандидата. Прибыло из восточных областей 7 членов КП(б)Б, из партизанских отрядов – 42 члена и 17 кандидатов. Коммунистов, не принимавших участия в борьбе с немецкими оккупантами, 3 человека и 6 – кандидатов.

Создано первичных парторганизаций – 3. Всего зарегистрировано райкомом ЛКСМБ 252 комсомольца, из них партизан 55 человек. Создано 22 первичные комсомольские организации.

Укомплектование редакции райгазеты

Вредакции имеется 2 старых работника-партизана, работавших в подпольной редакции: редактор газеты «Кировец» Зайцев Степан Семенович (окончил КИЖ в 1939 г.) и Дайнеко Серафима Артемовна – литературный работник, есть 2 наборщицы и уборщица.

Редактор газеты достал в Бобруйске новый ручной печатный станок и шрифт.

Редакцией выпускаются листовками сводки Совинформбюро. С 7/VІ и 12/VІ выпущен первый номер легальной районной газеты «Кировец». Газета будет выходить 2 раза в неделю. Тираж газеты 350 – 400 экземпляров – зависит от наличия бумаги, в которой редакция нуждается.

Сельское хозяйство

Восстановлено 95 колхозов из 107; не восстановлены те, которые были полностью сожжены и население которых почти полностью уничтожено, а оставшиеся угнаны в рабство в Германию. В этих селах осталось по 4 – 5 семей (Борки).

Полный учет посевов, скота в районе еще не закончен...

В сожженных сельсоветах скота почти нет: например, в Чигиринском сельсовете имеется 1 корова и 5 лошадей во всех колхозах, в Бересневском – 13 лошадей, в Грибовецком – 6. Скотские помещення отсутствуют во всех колхозах. Есть и хорошо сохранившиеся колхозы (Мышковичский сельсовет, где имеется 194 лошади, коров 53 у колхозников). В Андреевском колхозе Кировского сельсовета имеется 15 обобществленных коров.

Колхозников-погорельцев в районе 2 595 дворов из общего числа 9 400 дворов. Живут они в шалашах, избах соседних колхозов, немногие в землянках. Где можно, погорельцев размещают в домах бывших полицейских, в бросовых помещениях. Незначительное число погорельцев начинает строить себе избы (нет тягловой силы).

Подготовка к уборке урожая проводится во всех колхозах. Там, где есть еще не прополо- тые яровые посевы (главным образом, бывшие полицейские и комендатурские посевы), там проводится прополка проса, огородов, окучивание картофеля (Кирово, Капустино, Жиличи).

Во многих колхозах проведен учет наличия кос, серпов и другого сельхозинвентаря. По 5 колхозам Осовницкого сельсовета учтено 25 кос и 53 серпа, в Харлаповичском – 15 кос, 20 серпов.

В погоревших Городецком, Грибовецком, Чигириском и Подсельском сельсоветах кос и серпов почти нет.

К сенокошению приступили почти во всех колхозах. Косят все мужчины, подростки. В некоторых колхозах к старикам прикреплены женщины для обучения косьбе.

В несколькнх колхозах Осовницкого сельсовета заминированы поля и луг – там совсем не приступали к обмеру посевов и сеноуборке.

В районе организованы 2 МТС.

Оставлены из партизан директора, механики и по 10 трактористов из партизан, остальные трактористы по 10 человек подобраны из местного населения.

В Бересневской МТС все постройки сожжены, осталось только одно жилое полуразрушенное помещение без полов, потолков и окон. Собраны 11 бочек, есть цистерны, тракторов нет.

В Кировской МТС сохранились все постройки: мастерская, кузница, гараж, жилые дома. Собрано 30 бочек. Найдено 3 трактора, из которых 1 исправный. Проведена работа по сбору и ремонту инвентаря и сельхозмашин.

Имеется 1 совхоз в Жиличах. Там сохранились все постройки: жилые помещения для рабочих и помещения для скота, сохранился большой сад и ягодники, установлена их охрана. Есть директор, подобран штат старых рабочих 50 человек, помогают в работе колхозники соседних колхозов, идет прополка огорода, картофеля... Началось сенокошение, имеется 30 лошадей.

Во всех колхозах и совхозе проведены собрания с повесткой дня: «Итоги 3 лет Отечественной войны и задачи по восстановлению разрушенного сельского хозяйства немецко- фашистскими варварами». Перед колхозниками ставили вопросы о ближайших задачах по сенокошению, уборке урожая и подьему паров.

Для проведения всей политмассовой работы привлечен партийно-советский актив. К каждому совету прикреплен для постоянной работы работник райкома или райисполкома.

Во всех хозяйствах работают комиссии по обмеру посевов. Проводился сбор кос и серпов. Для проведения подьема паров нужны трактора и сельхозинвентарь. Нужна помощь председателям колхозов в налаживании трудовой дисциплины и в организации труда. Облзо нужно немедленно прислать нормы выработки, разьяснить колхозникам закон о минимуме трудодней.

Промышленность и коммунальное хозяйство

Крупной промышленности не имелось. Имелся льнозавод республиканского значения, сожжен фашистами, оборудование вывезено. Были: веревочная артель, швейная и 3 сапожные артели, 2 паровые и 5 ветряных мельниц с 1 крупорушкой, смолокуренных заводов 4.

Работает 1 паровая мельница, готовятся к открытию швейная и сапожная артели. Ремонтируется элекростанция. Коммунальных домов в Кирове 15. Сохранились все, требуют текущего ремонта. Баня 1, уже работает, на 120 человек. Гостиница 1 на 24 койки, ремонтируется. Коммунальное хозяйство может быть быстро приведено в порядок. Нужно стекло.

Здравоохранение

До войны в районе было: больниц – 1, амбулаторий – 1, зубоврачебных кабинетов – 1, аптек – 1, медпунктов врачебных – 5, в т. ч. 1 стационар на 15 коек, 10 фапов.

Разрушено и сожжено: стационар на 15 коек в Подсельском сельсовете, фельдшерских пунктов – 3, врачебных участков – 3, санстанция 1. Работает уже 5 фапов, 4 врачебных пункта, 1 больница, аптека. Санстанция проводит прививки оспы и делает уколы против брюшного тифа. Больница работает на 60 коек.

Всего в районе учтено: врачей 5, фельдшеров 21, медсестер 52, акушерок 10, зубврач 1, фармацевтов 3. Укомплектовано и работают 5 врачей, фельдшеров 15, фармацевт 1, зубной врач 1, медсестер 15, акушерок 7. Детясли еше не работают.

Имеются очаги заболевания тифом. Болеет население в сожженных советах сыпным тифом: Грибовецком, Городецком, Осовникском (в одной д. Буда 57 случаев), Чигиринском и Подсельском. Посланы туда медработники. Требуются срочные и энергичные меры по изоляции больных и проведению санитарных мероприятий среди населения. Райздрав в этой работе проявляет большую неповоротливость: не организованы там заразные бараки, не изолированы больные.

 

Народное образование и политпросветучреждения

Было до войны: средних школ – 5, неполных средних – 13, начальных – 67. Всего 85 школ, 300 работников.

Разрушено и сожжено: СШ – 1, НСШ – 6, начальных – 24, всего 31 школа, что составляет 36 процентов. Намечено к открытию средних школ – 3, неполных средних – 13, начальных – 52. Работа по ремонту и восстановлению школ еше только начинается. 5 школьных зданий в районе заняты под госпитали. Дети школьного возраста еше уточняются. Подобрано 5 директоров средних и неполных средних и 35 заведующих начальными школами; в остальных школах выделены временно исполняющие обязанности заведующих, которые должны провести ремонт. 16/VII будет совещание директоров школ по вопросу подготовки к новому учебному году.

Зарегистрировано учителей: на 13/VІІ – 44 г. 191 человек, из них партизан 37 человек. По образованию: с высшим 17, незаконченным высшим 54, средним 77, неполным средним 43. Регистрация учителей продолжается.

До войны был один клуб, 2 ДСК, 5 изб-читален, 1 стационарная киноустановка и 1 передвижка. Библиотек 8. Разрушено изб-читален 4, ДСК 2. Зав. Кировским клубом назначена партизанка Брюховецкая.

Связь еще не налажена. Пользуются связными. Приступили к телефонизации райцентра (5 точек).

Инструктор отдела школ Могилевского обкома КП(б)Б     (Гутько)

17 июля 1944 г.

Філіял абласнога дзяржаўнага архіва ў г. Магілёве, ф. 9, воп. 1, спр. 28, л. 181 – 187.

3 ПРАТАКОЛА № 1 ПАСЯДЖЭННЯ ПРЭЗІДЫУМА КІРАЎСКАГА РАЁННАГА ВЫКАНАЎЧАГА КАМІТЭТА

3                      л і п е н я  1944 г.

1.Слушали: Об утверждении Президиума Кировского исполнительного комитета.

(Докладывает секретарь РК КП(б)Б т. Комар)

Постановили: утвердить состав Президиума Кировского районного исполнительного комитета в составе 7 человек: Бычков Александр Илларионович, Комар Герасим Леонтьевич, Романовский Александр Матвеевич, Домород Никифор Георгиевич, Лазакович Николай Евтихиевич, Добровольский Федос Филимонович, Бычков Дмитрий Илларионович.

2.Слушали: Об утверждении председателя Кировского РИКа, его заместителей, зав. отделов и руководителей райорганизаций.

Постановили: утвердить председателем Кировского РИКа тов. Бычкова Александра Илларионовича.

Утвердить секретарем Кировского РИКа Савицкого Константина Григорьевича. Утвер- дить заведующих отделами РИКа.

3.Слушали: 1. На основании постановления Могилевского облисполкома и обкома КП(б)Б от 20.6.44 «О сдаче трофейного оружия и всего трофейного имущества» все трофейное имущество (инвентарь, одежда, продукты питания, скот и др.) должно быть немедленно на протяжении 24 часов сдано в РОВД или же в сельские советы на местах. 2. Граждан других районов, движущихся к месту жительства и не имеющих документов, необходимо задерживать. Имеющееся у последних имущество (скот и лошадей) изьять и передать сельским Советам. Все изьятое и сданное имушество в сельских Советах реализуется только с разрешения РИКа. 3. РИК предупреждает всех председателей сельских Советов, руководителей предприятий, учреждений и организаций, председателей колхозов и всех граждан Кировского района, что лица, не выполняющие настоящее постановление, будут привлечены к строгой ответственности по закону военного времени. 4. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на РО НКВД и сельсоветы.

6. Слушали: О мерах борьбы против эпидемических заболеваний населения по Кировскому району.

Постановили: по Кировскому району в последнее время как последствия немецкого хозяйничанья свирепствует эпидемия сыпного тифа. В населенных пунктах царит антисанитарное состояние, валяются неубранные трупы людей и животных, колодцы все запушены, бани развалены, на улицах лежат кучи мусора.

С целью профилактики сыпного тифа и желудочно-кишечных заболеваннй Кировский райсовет депутатов трудящихся постановляет:

Обязать райздравотдел выделить санитарно-эпидемиологическую бригаду в составе:

санитарного врача и 2 дезинфекторов для обслуживания населенных пунктов района и выявления сыпно-тифозных больных. Всех выявленных сыпно-тифозных больных санэпиде- миологической бригадой изолировать в отдельных домах каждого населенного пункта, для чего председателям с/советов подобрать отдельные дома.

1. Обязать председателей с/советов взять на учет во всех населенных пунктах крестьянские бани и в двухдневный срок отремонтировать их.
2. С целью ликвидации сыпного тифа и вшивости все население пунктов, где были сыпно-тифозные больные, пропустить через бани с дезинфекцией всех постельных и носильных вещей.
3. В каждом населенном пункте выделить не освобожденного от работы санинспектора, в задачу которого будет входить надзор за санитарным состоянием его участка.
4. С целью профилактики желудочно-кишечных заболеваний всем председателям с/советов немедленно, в декадный срок, оборудовать колодцы согласно санитарным требованиям, поделать срубы с крышками, вокруг срубов утрамбовать глиной с таким расчетом, чтобы грязная вода не попадала в колодцы. У каждого колодца повесить общественное ведро с сеткой сверху, чтобы из него не могли поить скот.
5. Контроль за выполнением настоящего постановления возложить на райздравотдел и органы милиции.
6. Слушали: Об уборке трупов на территории Кировского района.

Постановили: 1. Обязать председателей сельсоветов, директоров совхозов, МТС, руководителей предприятий и организаций на протяжении 24 часов произвести уборку и зарытие трупов.

2. Все трупы немцев и изменников зарывать по месту нахождения последних совместно с трупами лошадей.
3. Трупы красноармейцев и красных партизан хоронить, как правило, на кладбищах или на отдельно отведенных для этой цели местах, о чем составлять надлежащий документ.

8Слушали: Об открытии детского дома и детского сада в Кировском районе.

Председатель Кировского РИКа   (Б ы ч к о в)

Секретарь                                         (Савицкий)

Філіял дзяржаўнага архіва ў г. Бабруйску, ф. 47, воп. 1, спр. 2.

 

 

 

ПАСТАНОВА РАЙСАВЕТА ДЭПУТАТАЎ ПРАЦОЎНЫХ I РК КП(б)Б КІРАЎСКАГА РАЁНА «АБ ЗАДАЧАХ ПАРТЫЙНЫХ, КАМСАМОЛЬСКІХ I САВЕЦКІХ ОРГАНАЎ У СПРАВЕ АДНАЎЛЕННЯ I ЎМАЦАВАННЯ КАЛГАСАЎ»                                                                                                                                                               3 л і п е н я  1944 г

…

2. ...Обязать сельские советы, пёрвичные партийные и комсомольские организации и уполномоченных РК КП(б)Б по сельским советам не позже 11.7.44 г. из числа преданных колхозников назначить председателя и счетовода колхоза.

3... Организовать учет колхозного имущества: построек, предприятий, сельхозинвентаря, плугов, борон, телег, сбруи, лошадей, коров, свиней, овец.

4. Создать комиссии по обмеру всех посевных плошадей и все посевы, засеянные кем бы то ни было, должны быть обобществлены, и уборка должна производиться коллективно колхозом, а за посевные работы начислять трудодни согласно нормам выработки.
5. Обязать райком ЛКСМБ восстановить все колхозные комсомольские организации, где есть комсомольцы.
6. Привлечь всех преданных родине учителей к активной работе по восстановлению колхозов в районе...

Председатель Кировского РИКа   (Б ы ч к о в)

Секретарь РК КП(б)Б                     (Комар)

Філіял абласнога дзяржаўнага архіва ў г. Магілёве, ф. 2954, воп. 1, спр. 4, л. 4.

ПАСТАНОВА ВЫКАНКОМА БАБРУЙСКАГА АБЛАСНОГА САВЕТА ДЭПУТАТАЎ ПРАЦОЎНЫХ I АБЛАСНОГА КАМІТЭТА КП(б) БЕЛАРУСІ «АБ ВЯРТАННІ НА КАЛГАСНЫЯ ФЕРМЫ КАРОЎ, УЗЯТЫХ НАСЕЛЬНІЦТВАМ ДЛЯ АСАБІСТАГА КАРЫСТАННЯ Ў ПЕРЫЯД НЯМЕЦКАЙ АКУПАЦЫІ, I ГАТОЎНАСЦІ КАЛГАСАЎ ДА ЗІМОЎКІ ЖЫВЁЛЫ ПА КІРАЎСКІМ РАЁНЕ»

   27 лістапада 1944 г.

Исполком областного Совета депутатов трудящихся и обком КП(6) Белоруссии отмечают, что в Кировском районе постановления СНК и ЦК КП(б) Белоруссии от 10 и 31-го октября 1944 года не выполняются.

При возвращении законным владельцам коров, взятых гражданами для личного пользования в период немецкой оккупации, в районе допускаются случаи грубейшего произвола и незаконного изъятия скота.

В семье военнослужащего Белько, проживающего в поселке Кирово, законно принадлежавшая ему корова без всяких оснований и без решения суда была передана другой гражданке.

Имеется ряд случаев уклонения отдельных граждан от возврата коров, незаконно приобретенных и находящихся в их личном пользовании. Директор совхоза «Жиличи» Кировского района для личного пользования зарезал корову, незаконно изьятую им у проезжавших беженцев.

Ряд руководящих работников района допустили произвол и незаконно присвоили для личного пользования скот. В районе имеется до 60 коров, незаконно приобретенных и находящихся в личном пользования районных работников, работников села и граждан, до сего времени не переданных на животноводческие фермы колхозов.

Многие колхозы района к зимнему содержанию скота не подготовлены, животноводческие помещения не оборудованы, кормовые балансы не составлены, правильное расходование и охрана кормов не организованы.

В колхозе «Рекорд» Подрецкого сельского Совета при необеспечении поголовья скота и лошадей грубыми кормами на стойловый период корма расходуются бесконтрольно и безответственно, никому не переданы и не охраняются. Конюшни не оборудованы, в каждом станке стоят по три лошади, кормушек нет, корм дается под ноги лошадей, все лошади имеют нижесреднюю упитанность.

Такое же положение с подготовкой к зимовке скота и в колхозе именн Кирова того же сельского Совета. РИК и РК КП(6) Белоруссии неправильно рассчитывают на увеличение поголовья скота за счет завоза из восточных областей и не используют возможности, имеющиеся на месте. До сего времени колхозами не законтрактовано ни одной головы молодняка сельскохозяйственных животных и птицы. В колхозе пало 116 лошадей – 5,8 %, из них 47 голов заедено волками, пало 2 головы КРС и 2 овцы, 5,7 % лошадей (150) больны чесоткой.

РИК и РК КП(б) Белоруссии не организовали большевистской борьбы за восстановление общественного животноводства колхозов и комплексных ферм. Подменяют конкретное оперативное руководство посылкой уполномоченных, которые отсиживаются в колхозах и сельских Советах, а РК и РИК не проверяют их деятельность Облисполком и обком КП(б) Белоруссии постановляют:

1. Обязать РИК и РК в декадный срок проверить жалобы граждан и всех неправильно изьятых коров возвратить законным владельцам.
2. Предложить прокурору области тов. Ризо дать указания органам суда и прокуратуры о немедленном рассмотрении всех жалоб, поступивших от населения на неправильное изьятие коров, и лиц, уклоняющихся от возвращения незаконно приобретенного скота, привлечь к ответственности.
3. Обязать РИК, РК в декадный срок скот колхозов, совхозов, прочих организаций, оказавшийся в связи с временной оккупацией района в пользовании отдельных граждан, возвратить владельцам по принадлежности.
4. Указать секретарю Кировского РК т. Комару и председателю РИКа т. Бычкову на совершенно неудовлетворительное руководство с их стороны делом развития обшественного животноводства колхозов и подготовкой к зимовке скота и обязать их разработать практиче- ские мероприятия по каждому колхозу района по развитию общественного животноводства, немедленно принять меры к окончанию подготовки колхозов к зимовке скота, обеспечить точное выполнение постановления СНК н ЦК КП(б) Белоруссии от 31 октября 1944 года.
5. Обязать их представить облисполкому и обкому письменный отчет о выполнении настояшего постановления.

Поручить сельхозотделу и отделу животноводства обкома организовать проверку каждого района по выполнению постановления СНК и ЦК КІІ(б) Белоруссии от 10 и 31 октября 1944 года с заслушиванием докладов секретарей РК на бюро обкома партии.

1. Настоящее постановление разослать по всем райкомам партии области.

Председатель Бобруйского          (А. Жданович)

облисполкома

Секретарь Бобруйского обкома   (Ф. Баранов)

Філіял абласнога дзяржаўнага архіва ў г. Магілёве, ф. 4317, воп. 1, спр. 3, л. 148 – 149.

РАШЭННЕ № 97 ВЫКАНКОМА КІРАЎСКАГА РАЙСАВЕТА ДЭПУТАТАЎ ПРАЦОЎНЫХ «АБ РАЗВІЦЦІ ПРАМЫСЛОВАСЦІ ПА ВЫПУСКУ ТАВАРАЎ МЯСЦОВАГА СПАЖЫВАННЯ 3 МЯСЦОВАЙ СЫРАВІНЫ»

11  с н е ж н я   1944 г

Заслушав доклад управляющего  Кировским отделением Госбанка тов.Лазаковича развитии местной промышленности по выпуску товаров ширпотреба из местного сырья, исполком Кировского райсовета отмечает:

1. Кировский райпотребсоюз имеет плановое задание на 4-й квартал 1944 года по выпуску бондарных изделий 4000 штук, разной посуды на сумму 400 000 руб. Для этой цели райсоюз располагает: а) достаточным количеством сырья; б) неиспользованным кредитом Госбанка; в) достаточно квалифицированной рабочей силой.
2. Райпотребсоюз имеет в наличии до 4 тонн льнотресты, предназначенной для ее переработки. До настояшего времени никто из руководителей РПС не придал значения вопросу выпуска товаров широкого потребления в связи с решением СНК СССР по этому вопросу.
3. Потребность населения и колхозов района в товарах ширпотреба (как посуда, веревки и т. д.) как никогда возросла. В результате неорганизации бондарной и веревочной артелей, несвоевременной выборки товаров в соответствии (с) нарядом план товарооборота в 4-м квартале вместо 480 тысяч руб. за октябрь и ноябрь месяцы не выполнен...

На основании вышеизложенного, исполком райсовета решил: 1. Предложить Кировскому РПС под личную ответственность т. Ковела и Павловского довести выработку деревянной посуды до 1/1-45 г. до 300 000 руб.

Проводить реализацию через магазин сельпо. Назначить ответственных за выпуск посуды и календарный план выполнения.

2. Имея в наличии льнотресту, а также мастеров и машину, предложить РПС организовать веревочную артель.
3. Все имеющиеся постройки, принадлежащие веревочной артели, передать в распоряжение Кировского райпотребсоюза.

Председатель РИКа        (Б ы ч к о в)

Секретарь                         (Тиховодов)

Філіял абласнога дзяржаўнага архіва ў г. Бабруйску, ф. 47, воп. 1, спр. 2, л. 137.

 

РАШЭННЕ ВЫКАНКОМА КІРАЎСКАГА РАЙСАВЕТА

«АБ РАЗМЕРКАВАННІ ЛЕСАСЕЧНАГА ФОНДУ НА ПАБУДОВУ ДАМОЎ

КАЛГАСНІКАЎ I СЯЛЯН АДНААСОБНІКАЎ,

ПАЦЯРПЕЎШЫХ АД НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКІХ ЗАХОПНІКАЎ»

15 студзеня 1945 г.

1. Распределить лесосечный фонд в количестве 12 000 м³ сплошной рубки и 4000 м³ путем санитарного ухода за лесом (списки прилагаются).
2. Обязать лесничих Немковского лес(ничест)ва т. Козловского, Городецкого лес(ни- чест)ва т. Суриновича, Любоничского лес(ничест)ва Михолапа, Грибовецкого л(есничест)ва т. Кудина согласно указаний облисполкома и ОК КПБ отвести делянки сплошной рубки вблизи строящихся населенных пунктов.
3. Поручить председателям сельсоветов немедленно лесосечный фонд распределить

среди колхозников и крестьян-едниноличников, пострадавших от немецкой оккупации, и выдавать в первую очередь нуждающимся в постройке домов.

4. Поручить райпрокурору т. Грушникову привлекать к уголовной ответственности лиц, тормозящих задержку отпуска лесоматериала для стр(оительст)ва домов колхозников и крестьян-единоличников.

Пред.(седатель)         (Б ы ч к о в)

Секретарь                  (Тиховодов)

Філіял абласнога дзяржаўнага архіва ў г. Бабруйску, ф. 47, воп. 1, спр. 4.

ПАСТАНОВА ВЫКАНКОМА БАБРУЙСКАГА АБЛАСНОГА САВЕТА ДЭПУТАТАЎ ПРАЦОЎНЫХ I АБКОМА КП(б) БЕЛАРУСІ «АБ ВЫЗВАЛЕННІ КАЛГАСАЎ КІРАЎСКАГА РАЁНА АД ЗДАЧЫ СЕНА ДЗЯРЖАВЕ НА 1944 г»

18 студзеня 1945 г.

Совершенно секретно

Учитывая, что в 24 колхозах Кировского района плошади 3134 га луга скошены воински- ми частями и в 20 колхозах плошадь лугов 2500 га была заминирована и осталась неско- шенной, исполком Бобруйского областного Совета депутатов трудящихся и обком КП(б)Б постановляют:

На основании постановления СНК СССР и ЦК ВКП(б) от 21 августа № 19432 – освободить 44 колхоза Кировского района как пострадавших от немецкой оккупации от сенопоставок за 1944 год (5643 га лугов на количество поставок сена – 163 тонны).

Просить СНК БССР и ЦК КП(6) Белоруссии утвердить данное решение. Материал прилагается.

Председатель Бобруйского исполкома                 (А. Жданович)

Секретарь Бобруйского обкома  КП(б)Б             (Ф. Б а р а н о в)

                                                             

Дзяржаўны архіў Магілёўскай вобласці, ф. 4317, воп. 1, спр. 16, л. 63.

 

 

 

[1]* В документе ошнбочно «Добровольского».

     [2]* В документе «где нмеет с собой».